De samenwerking moet al in het inkoopproces gestalte krijgen

De normen op het terrein van circulariteit zijn nog lang niet scherp genoeg en ook recent liet het ministerie een kans liggen om grotere stappen te maken op dit gebied. “Maar zelfs als die regels er niet zijn”, begint De Ruig, “heb je de vrijheid om als schoolbestuurder en gemeente samen ervoor te kiezen. Een Integraal Huisvestingsplan (IHP; red.) kan daarin een belangrijke rol spelen, ook omdat we dan slimmer met elkaar kunnen samenwerken. Denk alleen maar aan alle hulpmiddelen en technologieën die er tegenwoordig zijn, maar die we in onze sector veel te weinig gebruiken.

Het begint met data

Een gebouw produceert veel data en dat over de hele levensduur. We stoppen allerlei sensoren in een gebouw, maar doen er eigenlijk heel weinig mee. Door gebouwdata te koppelen aan gebruikersdata en exploitatieprocessen ontstaat er inzicht waarmee gestuurd kan worden op lagere kosten en hogere kwaliteit.
Ook zien we door data dat het slimmer inregelen van installaties tot een grote verlaging van de energiekosten kan leiden. Dat doe je niet alleen vanuit de financiële of duurzaamheidsgedachte, maar ook voor een leefbare omgeving en voor een goede leeromgeving.

Een mooi voorbeeld is de nieuwbouw voor het Alfa College, een mbo-instelling op het Suikerterrein in Groningen, dat in deze periode (november 2023; red.) wordt opgeleverd. Dat terrein is een ontwikkelgebied waar veel tijdelijke initiatieven worden ontplooid, want in 2030 wijken de gebouwen voor nieuwbouw. Het wordt een gebouw waar men mensen wil enthousiasmeren voor het werk in de energietransitie. De Energiehub050 wordt echt een state-of-the-art gebouw, waarin alle duurzame technieken samenkomen om daarvan te kunnen proeven en om de energietransitie te kunnen aanjagen.

Maximale restwaarde, minimale milieu-impact

Het Alfa-college smeedt hiervoor een ecosysteem met het bedrijfsleven, het onderwijs en de overheid. Wij stelden voor er een ecosysteem voor de realisatie aan toe te voegen. Draaijer ontwerpt en bouwt niet, maar we zorgen wel voor alle randvoorwaarden waarbinnen de hoge ambities optimaal gerealiseerd kunnen worden. Zo wordt het een tijdelijk gebouw van ongeveer 800 vierkante meter BVO, met de ambitie van ‘maximale restwaarde en minimale milieu-impact’.

Een van de randvoorwaarden is dat we het wat anders aanpakken dan traditioneel. Dat begint met een scherpe ambitie zonder daarbij dwingend te zijn en binnen een vastgesteld financieel kader. Met andere woorden: welke ambities kun je realiseren voor deze zak met geld? We hebben de markt uitgedaagd te kijken naar de maatschappelijke en naar de duurzaamheidswaarde die ze kunnen realiseren. Zo zie je dat het gebouw niet alleen geld kost, maar ook wat oplevert.

Een van de belangrijkste onderdelen in dit traject was dat ecosysteem van samenwerkingspartners in de gebruiksfase, dat je meteen naar de bouwfase toetrekt. Als je innovatief wilt zijn, moet je ervoor zorgen dat die samenwerking tijdens de bouw al in het inkoopproces helemaal gestalte krijgt. Verder vinden wij het belangrijk dat de gebouwdata in een materiaalpaspoort worden vastgelegd. Als je weet wat er in het gebouw zit en hoe dat in elkaar is gezet, kun je het later ook beter uit elkaar halen.

Verder hebben we voor onze eigen processen en voor het goed met elkaar samenwerken een eigen tool voor projectmanagement ingezet: Buildify. Daarin komt van alles samen, van ontwerp, actiepunten en planning tot risico’s en communicatie. Daardoor gingen we veel efficiënter met elkaar samenwerken. Bovendien zijn we nu al bezig met de strategie om het gebouw na zeven jaar weer weg te halen. Wie heeft daar interesse in? Hoe ga je dat uit elkaar halen? Wat kun je er nog mee? Met die scenario’s kunnen we immers de markt benaderen.

Energiebesparing

De energiecomponent en het beperken van het stroomverbruik zijn verreweg het belangrijkste voor dit gebouw. Er lag een wens om alle proefinstallaties voor de opleidingsdoeleinden aan te sluiten op de gebouwinstallatie. De ambitie was verder om autarkisch, dus zelfvoorzienend te zijn, waardoor de opgewekte energie, dus warmte, koude en elektra, niet verloren gaat.

De winnende inschrijver kwam met het idee van de Smart Loop, waarmee we alle componenten aansluiten op een centraal systeem en we alle warmte en koude die wordt opgewekt bufferen. Vanuit die buffer wordt de energie gebruikt om het gebouw te verwarmen of koelen. Daarvoor hoeven we de installatie, die sec voor het gebouw is bedoeld, nauwelijks te gebruiken.

Vervolgens is het wel belangrijk om de energie te monitoren, zodat je op de juiste manier kunt sturen. Voor de gebouwde omgeving ligt daar een heel grote kans om efficiënter met energie om te gaan zonder dat je heel veel hoeft toe te voegen of te veranderen. Door anders aan te sturen en op andere momenten je gebouw te verwarmen en te koelen, kun je ontzettend veel energie besparen en verder gaan dan BENG. In die norm is het aandeel hernieuwbare energie die je zelf opwekt het belangrijkste. Wettelijk hoef je echter slechts 40 procent van de gebouwgebonden energie zelf op te wekken. Als je een energieneutraal gebouw wilt neerzetten, wordt het een heel ander verhaal. Dan is het noodzakelijk om je energiebehoefte fors terug te brengen en dat vind ik een veel logischer vertrekpunt.

Circulair inkopen

Tijdens de aanbesteding hebben we de leidende principes van circulair inkopen (afbeelding boven) toegepast. Je hebt dan een circulaire opdrachtgever nodig, die een bepaald beleid heeft en ook voor die circulaire keuzes staat. Zorg er verder in het inkoopproces voor dat je goed met de markt praat. Wij deden dat met een marktconsultatie, waaruit de keuze voor een integraal bouwteam kwam. We hebben de markt daarbij zoveel mogelijk ruimte gegeven om met innovatieve oplossingen te kunnen komen, inclusief een eigen team om de opdracht te realiseren. Hoe het gebouw er moest uitzien, en van welke materialen, hebben we dus niet voorgeschreven. Het uitgangspunt was de maximale restwaarde en minimale milieu-impact. Uiteindelijk werd het een houten gebouw met een heel duidelijke, overzichtelijke structuur.

In de uitvraag hebben we ook de samenwerking heel uitdrukkelijk meegenomen. Hoe gaan we met elkaar samenwerken en hoe gaan we met elkaar de discussie aan over budget en over ambitie? Doordat we daarover heel open vragen hebben gesteld, is die samenwerking echt goed geweest. We hoefden daarbij niet te controleren of partijen wel aan de eisen voldeden, want het ging altijd over hoe we het project net een stapje verder konden brengen. Het enige wat vaststond was het budget.

Het resultaat van de circulaire nieuwbouw in Groningen is een fundering en vloer van Stelconplaten afkomstig van de Afsluitdijk en dus hergebruikt. Er zit ook secundaire isolatie in de vloer, een gedeelte van de palen in de houtconstructie bestaat uit oude meerpalen en alle isolatie is van vlas. Verder bestaat het hele interieur uit hergebruikte materialen, evenals een groot deel van de installaties. Van de luchtbehandelingskast en de kanalen tot de kabelgoten.

Een slim IHP

Wat kun je hiervan meenemen naar jouw IHP? Je moet goed kunnen sturen op je vastgoed en dat begint met de kostencomponent. Daarvoor moet je wel altijd je data goed op orde hebben. Wij stoppen eerst veel openbare data in een groot dashboard. Data over onderwijs, wijkgegevens, energielabels, het kadaster. En dat kunnen we per gemeente en per schoolbestuur koppelen aan de organisatiedata. Bijvoorbeeld over contracten, boekwaarden, energieverbruik en onderhoud. Als je die data vervolgens verrijkt met bijvoorbeeld indicatoren op het gebied van circulariteit, ontdek je veel meer over de prestaties van een gebouw en kun je echt beter sturen.

Samenvattend zijn er drie dingen die je moet meenemen om duurzaamheid scherper neer te kunnen zetten. En een van die onderdelen is Het Nieuwe Normaal (zie onder). Als wetgeving achterblijft is dat een heel mooie methode voor verschillende typen opgaven. Je hoeft echt niet alle indicatoren in te zetten en steeds een tien te scoren, maar dat instrument gaat wel helpen.

Vervolgens is het een kwestie van circulair inkopen, wat ook steeds meer een wettelijk verplichte opgave is. Ga dat toepassen en zorg dat je de markt uitdaagt om met circulaire toepassingen te komen en om het elke keer een stapje beter te doen. Onderzoek daarbij of je verschillende typen opgave, zoals vernieuwbouw of nieuwbouw, met elkaar kunt clusteren. Dan kun je samen een groter deel van het budget inzetten voor innovatie. Ten slotte vind ik BENG geen ambitie. Daar mag het niet stoppen. Het is het wettelijke minimum, maar we kunnen veel beter. Zorg dan wel dat je door monitoring weet hoeveel energie je verbruikt, zodat je dat daadwerkelijk beter kunt sturen.”

Dit artikel is afgelopen week verschenen in ons nieuwe themanummer Scholenbouw. Abonnees lezen deze editie in de Acquire bibliotheek. Neem anders een abonnement en krijg toegang tot al onze uitgaven en themanummers.

Tekst: Ysbrand Visser
Beeld: Simon de Ruig/Draaijer