Kampioenen kleuren Duurzame & Gezonde Scholen Congres

Het was een sportief decor waar Stedebouw & Architectuur haar jaarlijkse Duurzame & Gezonde Scholen Congres hield. In het Apeldoornse sportpaleis trainde de Nederlandse wielerselectie met in hun midden Harrie Lavreysen, namens Nederland de man die in de Olympische geschiedenis het meeste goud won. Onderwijl kwamen 170 deelnemers bijeen om over allerlei aspecten van scholenbouw te spreken.

Er waren bovendien nóg twee ‘kampioenen’ aanwezig: Bart van Kampen en André van der Slik van de kersverse Architect van het Jaar, De Zwarte Hond. Zij hielden in de middag een pleidooi om nooit meer gebouwen te slopen (‘Scholen zijn geen wegwerpartikelen’), waaraan Van Kampen toevoegde dat “renoveren, restaureren en een nieuwe tijdlaag toevoegen veel eervoller is dan nieuwbouw”.

Ontwerpend onderzoek

Een andere manier van behoud van het goede toonde Suzanne Ellis (Brique Architecten) op basis van de fraaie renovatie van het monumentale Stedelijk Gymnasium Haarlem. Nog sterker klonk de roep om behoud van oudere schoolgebouwen in de presentatie van Wilma Kempinga. Haar stichting Mevrouw Meijer gaat altijd voor de renovatie van oudere schoolgebouwen en doet dat op een opvallende wijze: drie architecten die nog nooit een school bouwden, mogen op basis van een ontwerpend onderzoek met een voorstel - voorlopig ontwerp - komen. Volgens Kempinga levert dit altijd een goedkoper alternatief voor nieuwbouw op, evenals fraaie resultaten. Zoals Maarten van Kesteren bewees met de door Kempinga getoonde renovatie van de mbo vakschool Nimeto Utrecht, waarmee Van Kesteren diverse prijzen in de wacht sleepte.

Inclusief

Waar Suzanne Ellis vaker hamert op de inclusiviteit van een schoolgebouw, is het Suzanne van Ginneken (Speelnatuur) die werkt aan inclusieve schoolpleinen, met daarbij een grote nadruk op de natuurlijke inrichting ervan. Ze stelde in haar presentatie dat het ontwerp van een schoolplein niet alleen draait om esthetiek, maar ook om de functionele toegankelijkheid voor iedereen. Zoals ze zelf vertelde: “Een groen schoolplein heeft veel meer te bieden dan alleen een mooi uitzicht, het moet ook een plek zijn waar alle kinderen - ongeacht hun fysieke mogelijkheden - kunnen spelen en zich kunnen ontwikkelen.”

Van Ginneken is ervan overtuigd dat een groen schoolplein niet vol hoeft te staan met dure speeltoestellen. “De natuur zelf biedt al zoveel speelmogelijkheden”, legde ze uit. “Kinderen kunnen bomen klimmen, modder gebruiken om te spelen of zelfs in een hoekje van de natuur tot rust komen. Het draait niet alleen om fysiek spelen, maar ook om de creativiteit die kinderen ontwikkelen wanneer ze in de natuur spelen. Zoals het bouwen van hutten of het creëren van fantasiewerelden met losse materialen zoals takken, stenen en zand. Het is verder essentieel dat kinderen zich er, ongeacht hun beperking, welkom voelen en kunnen meedoen in het spel. Dit betekent dat de ruimte fysiek toegankelijk moet zijn voor rolstoelen en andere mobiliteitshulpmiddelen, maar ook dat de speelmogelijkheden moeten aansluiten bij verschillende niveaus van lichamelijke vaardigheid.”

Van Ginneken concludeerde dat een groen én inclusief schoolplein absoluut mogelijk is. Het vereist doordachte ontwerpen die zowel het welzijn van de kinderen bevorderen als de toegankelijkheid voor alle kinderen garanderen. Een groen schoolplein biedt tal van voordelen, van het bevorderen van de natuurbeleving tot het verminderen van verveling, en van het ontwikkelen van sociale vaardigheden tot het creëren van een inclusieve speelruimte voor iedereen.

Gezondheidsverschillen verkleinen

Een goed ingericht schoolplein, beaamde Esther Vlasveld (GGD Haaglanden), kan niet alleen bijdragen aan het creëren van een gezonde leefomgeving, maar ook aan het verkleinen van gezondheidsverschillen tussen diverse groepen. In haar presentatie benadrukte zij dat het ‘gezonde schoolplein’ niet alleen draait om groenblauwe aspecten, zoals bomen en water, maar ook om ruimte voor sport en beweging en mogelijkheden voor voedselvoorziening. De integratie van deze elementen kan een krachtige manier zijn om kinderen actief en gezond te houden.

Vlasveld merkte op dat een combinatie van de genoemde aspecten ideaal zou zijn, maar dat scholen vaak beperkte ruimte en budget hebben. Daarom is het belangrijk dat scholen ook de bredere buurtcontext in overweging nemen bij het maken van keuzes voor hun schoolplein. Een schoolplein kan bijvoorbeeld samen met de wijk ingezet worden om de biodiversiteit te bevorderen of maatschappelijke uitdagingen zoals hittestress aan te pakken. Toch blijven deze mogelijkheden vaak onbenut. Zonder specifiek beleid wordt het potentieel van schoolpleinen vaak niet volledig gerealiseerd, wat vooral een gemiste kans is voor gemeenten. Door schoolpleinen niet alleen te zien als speelruimtes, maar als multifunctionele elementen die bijdragen aan de gezondheid van kinderen en de gemeenschap, kan een waardevolle bijdrage worden geleverd aan een duurzamer en gezonder stedenbouwkundig beleid.

Binnen en buiten

Het belang van een gezonde school kwam nogmaals naar voren in de presentatie van Gideon de Jong (SVP Architectuur en Stedenbouw). Hij liet dat zien aan de hand van de Openluchtschool van Duiker (1927), een baanbrekend ontwerp, waarin een sterke relatie tussen binnen en buiten (frisse lucht, zonlicht) is gecreëerd. Dit idee blijkt niet alleen historisch relevant, maar is ook wetenschappelijk onderbouwd: zicht op groen verbetert de prestaties van leerlingen en vermindert de stress. Zeker in een tijd waarin technologie steeds meer de overhand heeft, wordt de behoefte aan fysieke activiteit, sociale interactie en binding met de natuur steeds urgenter. Dit verbetert zowel de welzijnsbeleving als de productiviteit van leerlingen en medewerkers.

Een ander belangrijk punt dat De Jong aansneed, was de noodzaak voor flexibele en aanpasbare schoolgebouwen. Volgens hem moeten schoolgebouwen functioneren als een ‘continu verstelbaar maatpak’ voor de onderwijsbehoeften van de school. Dit betekent dat scholen ruimte moeten bieden voor diverse onderwijsmodellen en veranderingen in de tijd. Verplaatsbare binnenwanden en multifunctionele ruimtes stellen scholen in staat om hun gebouw af te stemmen op de behoeften van leerlingen en docenten. Open lesruimtes en praktijkruimtes, met grote schuifdeuren die de binnenruimte verbinden met de buitenomgeving, zijn voorbeelden van hoe een schoolgebouw de fysieke activiteiten en samenwerking van leerlingen kan stimuleren.

Dynamische leeromgeving

De Jong benadrukte dat schoolgebouwen niet slechts statische structuren zijn, maar dynamische leeromgevingen die de gezondheid van kinderen ondersteunen. Dit geldt niet alleen voor de fysieke ruimte, maar ook voor de sociale en pedagogische interacties die plaatsvinden binnen de schoolmuren. Hij stelde dat scholen ontworpen moeten worden met het oog op zowel de praktische als de welzijnsaspecten, zodat ze een plek zijn waar leerlingen zich kunnen ontwikkelen, zowel cognitief als sociaal.

Ten aanzien van gezondheid was er tijdens het congres in diverse presentaties natuurlijk ook veel aandacht voor ventilatie en comfort van scholen. In dat kader was er ook aandacht voor passief bouwen - met niet al te veel installaties - op basis van een project (OdyZee, Kloetinge) waarmee Rothuizen Architecten en Adviseurs in 2011 behoorlijk ver voorop liep. Architect Eefje Rikhof was een week eerder nog langs geweest in het Zeeuwse plaatsje en kreeg er te horen dat men nog steeds erg tevreden is over de prestaties en het comfort in de school. Opmerkelijk: er is geen koeling geïnstalleerd en omdat er na 14.30 uur geen onderwijs meer wordt gegeven, is het voordien goed toeven in de school. Daarna zorgt nachtkoeling ervoor dat de opgehoopte warmte uit het gebouw verdwijnt.

Verder waren er nog tal van bijzondere presentaties, van diverse fabrikanten of adviseurs, zoals hoofdsponsor Anculus, en van leveranciers als Reboxd, dat houten flex-units uit Zweden aanbiedt. Deze duurzame, modulaire noodlokalen van hoge kwaliteit kunnen inclusief een opfrisbeurt in slechts drie maanden operationeel zijn en worden ook al als woningen toegepast.

In het Panelgesprek met Simon Klijnstra (Daikin), Sven van Balen (Slokker Bouwgroep) en Harry Vedder (M3V Advies) ging het samen met de zaal over een ander, uitgebreid modulair bouwsysteem, De Elementaire School (pdf), zoals dat vanaf volgend jaar voor de eerste keer op Strandeiland (Amsterdam) gebouwd gaat worden. En natuurlijk was er de keynote van de bevlogen Chantal Broekhuis (SPCO Groene Hart), die hamerde op het veel intensiever samenwerken van betrokken organisaties in de scholenbouw, omdat gemeente of schoolbesturen het alleen niet voldoende af kunnen (innovatief vastgoedmanagement).

De uitsmijter kwam ten slotte van de activisten van de Think Now Foundation (met de roep om meer duurzaamheidseducatie) in de vorm van een indrukwekkend pleidooi van de jonge Medine Oguz voor alle aanwezigen: leg de lat heel hoog!

Voor een mooie sfeerimpressie vind je hier een uitgebreide map met foto's van het Duurzame & Gezonde Scholen Congres, die je kunt downloaden en met bronvermelding (fotografie: Stedebouw & Architectuur, Ewald Geerdink/The Arrows) mag verspreiden.

Tekst: Ysbrand Visser en Laura Vliek
Fotografie: Ewald Geerdink/The Arrows