Van veilige omgeving naar veilige gemeenschappen

​De hiervoor toegepaste, oorspronkelijke CPTED-aanpak (Crime Prevention Through Environmental Design) is ontwikkeld in de jaren ’70. Bij deze aanpak van veiligheid gaat het niet alleen om de dader en het slachtoffer, maar ook om de situatie waarin deze twee samen komen: de omgeving. In Nederland wordt deze aanpak daarom ‘Veilig Ontwerp en Beheer’ (VOB) genoemd.

Het doel van CPTED is, zoals de naam al aangeeft, om een specifiek gebouw, dorp, buurt, wijk, stad of openbare ruimte zodanig te plannen, ontwerpen en beheren dat criminaliteit, geweld en overlast worden voorkomen. Het tweede doel is dat alle gebruikers - van kind tot bejaarde en van blinde tot transgender - zich er veilig voelen. Overdag én ’s avonds.

Ruimschoots bewezen

CPTED-strategieën zijn gebaseerd op de mogelijkheid om beslissingen van de daders, slachtoffers en anderen te beïnvloeden. Wereldwijd beschikbare evaluatiestudies hebben ondertussen ruimschoots bewezen dat je de aanwezigheid van criminaliteit en gevoelens van onveiligheid inderdaad kunt minimaliseren via aanpassingen in de gebouwde omgeving.

CPTED is in de praktijk een multidisciplinaire aanpak om veiligheid en leefbaarheid te verhogen door een rits aan mogelijke maatregelen op het snijvlak van ontwerp en beheer. De maatregelen kunnen op verschillende schaalniveaus plaatsvinden: van een nieuw slot op de deur of meer ramen tot het verleggen van een nabijgelegen wandelroute. Ook zijn de maatregelen gekoppeld aan uiteenlopende werkvelden, zoals planologie, stedenbouw, (landschaps)architectuur, verlichting, groenbeheer, etc.

De vier al langer bestaande vuistregels van CPTED (afgekort tot ZETA), zijn:

• Zichtbaarheid: zien en gezien worden door open zichtlijnen, strategische plaatsing van ramen en de juiste verlichting.
• Eigenaarschap: territoriale afbakening, oriëntatie, duidelijke functies en verantwoordelijkheden.
• Toegankelijkheid: waarborgen van toegankelijkheid voor bedoeld gebruik en ontoegankelijk voor ongewenst en onbedoeld gebruik.
• Aantrekkelijkheid: een aantrekkelijke en schone omgeving, zonder bijvoorbeeld zichtbare schade, ernstige slijtage of graffiti, voorkomt overlast en criminaliteit.

Tijd voor vernieuwing

Het Handboek Veilig Ontwerp en Beheer uit 2008 bood professionals jarenlang de nodige handvaten om zo goed mogelijk de problemen (bij bestaande situaties) of te verwachte problemen (bij plannen) te analyseren. Het bevat daarnaast een breed spectrum aan – al dan niet evidence based – maatregelen op het gebied van inrichting, beheer, organisatie en communicatie.

Omdat er ondertussen veel is veranderd in de VOB-wereld, hebben Manuel López en Paul van Soomeren, beiden bestuurslid van de Stichting Veilig Ontwerp en Beheer, de handschoen opgepakt om een nieuw handboek te schrijven. Voorbeelden van veranderingen zijn de nieuwe wereldwijde (ISO) en Europese (CEN) normen en de verbreding van de aanpak van louter fysiek ingrijpen richting leefbaarheid. In de woorden van Van Soomeren: “De D van Design in CPTED draait niet meer alleen om fysieke zaken, maar gaat steeds meer over een sociaal proces; samen met de daadwerkelijke gebruikers toewerken naar een veilig en leefbaar gebouw, buurt of omgeving, waarbij ieders welzijn centraal staat.”

Van fysiek naar sociaal

Naast de oorspronkelijke (eerste generatie) CPTED met zijn focus op fysieke ingrepen, is er in dit kader sprake van de zogeheten tweede en derde generaties CPTED, die beide nieuwe dimensies toevoegen om criminaliteit en onveiligheid te verminderen.

De tweede generatie ontstond in de jaren '90 en legt de nadruk op sociale cohesie en gemeenschapsbetrokkenheid. Een buurt met bijvoorbeeld actieve bewonersgroepen, gemeenschappelijke activiteiten en goed functionerende buurtvoorzieningen ontmoedigt criminaliteit zonder dat er zware fysieke ingrepen nodig zijn.

De vuistregels van de tweede generatie CPTED (BIND) zijn:

• Betrokkenheid en sociale cohesie: sterke sociale netwerken binnen de gemeenschap verminderen criminaliteit en versterken het zelfvertrouwen.
• Integratie van community-cultuur: gemeenschapsleden voelen zich verantwoordelijk voor en eigenaar van hun omgeving.
• Netwerken en connectiviteit: samenwerking tussen bewoners, personeel, politie, gemeenten en organisaties bevorderen de veiligheid.
• Drempelcapaciteit: levendige en multifunctionele openbare ruimte om positieve interacties te stimuleren.

Van sociaal naar duurzaam

De derde generatie CPTED werd pas na 2010 ontwikkeld. Hierbij ligt de focus op duurzaamheid; er worden ecologische, culturele en psychologische aspecten toegevoegd. Een buurt waar bijvoorbeeld is geïnvesteerd in een groene infrastructuur en een goed toegankelijke, inclusieve openbare ruimte draagt niet alleen bij aan duurzaamheid en gezondheid, maar ook aan veiligheid en gemeenschapsgevoel.

De bijbehorende vuistregels (STAP) luiden:

• Sociale duurzaamheid: een inclusieve, participatieve en interactieve omgeving die gemeenschapsbanden bevordert.
• Toekomstbestendige economische duurzaamheid: een omgeving moet recht doen aan de diversiteit van de bewoners en sociale en economische ongelijkheid verminderen. De omgeving moet ook flexibel genoeg zijn om in te spelen op veranderende behoeften en nieuwe bedreigingen, zoals klimaatverandering en technologische ontwikkelingen.
• Aantrekkelijke ecologische omgeving: groene, mooie en biodiverse omgevingen dragen meetbaar bij aan veiligheid, leefbaarheid en welzijn.
• Preventieve gezondheidszorg: omgevingen die de fysieke (schonere lucht, meer bewegen, etc.) en mentale (minder stress, meer stilte, etc.) gezondheid positief beïnvloeden.

Nationale en internationale normen

Op het terrein van VOB bestaan er tegenwoordig wereldwijd verschillende instrumenten en handleidingen met elk hun eigen naam en net weer even andere aanpak. Denk bijvoorbeeld aan het Nederlandse Politie Keurmerk Veilig Wonen of de Veiligheidseffectrapportage. Nationaal en lokaal is dat handig, want ze zijn herkenbaar en vaak toegespitst op nationale en lokale situaties. Voor wie wereldwijd met CPTED wil of moet werken, zoals architecten, planologen, politie of wetenschappers, is dat echter minder werkbaar. Gelukkig is VOB/CPTED ondertussen beter ingekaderd in internationale normen. Zo publiceerde de ISO (International Organization for Standardization) in januari 2021 de wereldwijd bruikbare ISO-standaard 22341:2021 Crime Prevention Through Environmental Design en is er daarnaast de Europese norm CEN TS 14383-2:2022, die lokale overheden helpt om de veiligheid in steden te verbeteren. Deze en andere normen en instrumenten worden in het nieuwe handboek uitgebreid toegelicht.

Wetenschap én praktijk

De auteurs combineren in het Nieuw Handboek Veilig Ontwerp en Beheer achtergrond en theorie van VOB (de kern van het oude handboek) met verschillende innovaties en de drie generaties CPTED voor een geïntegreerde aanpak van criminaliteitspreventie. Ze gingen daarbij niet over een nacht ijs: zij baseerden zich op de meest actuele inzichten uit de criminologie, architectuur en stadsplanning en vulden dat aan met concrete praktijkvoorbeelden.

Het boek is vooral gericht op planologen, stedenbouwkundigen, architecten, veiligheidskundigen, politie, openbaar vervoer, bouwbedrijven en beleidsmakers. Maar ook diegenen die zich inzetten voor het ontwikkelen van veilige gemeenschappen, studenten en vakdocenten zullen er in hun dagelijks werk veel nuttige informatie en richtlijnen uit kunnen halen.

Bertine Steenbergen, directeur Veiligheid en Bestuur van het ministerie van Justitie en Veiligheid benadrukt in het voorwoord het op de juiste wijze meenemen van veiligheid in zowel de ontwerp- als beheerfase. Dat kan achteraf onnodige inzet van extra handhaving, opsporing of dure beheersmaatregelen voorkomen. Dit is op zich al pure winst, maar daarnaast draagt het natuurlijk ook bij aan de leefbaarheid én veiligheidsbeleving van iedereen!

Ontdek ook het Nieuw Handboek Veilig Ontwerp en Beheer van de auteurs Manuel López en Paul van Soomeren (een uitgave van Uitgeverij Thoth).

Blijf op de hoogte van al ons nieuws en abonneer je ook op de wekelijkse nieuwsbrief van Stedebouw & Architectuur.

Tekst: Kyra Kuitert
Fotografie: Robert Lagendijk
​