Ruimtegenoten: voor een toekomstbestendige woningvoorraad

Het moet anders!

De Nederlandse woningmarkt staat onder druk. Er is een toenemend woningtekort en een mismatch tussen woningtypen en de behoeften van een vergrijzende bevolking. Tegelijkertijd moeten we anders omgaan met de bouw van nieuwe woningen om de CO2-impact van de bouwsector te verminderen.
Samen met Stichting Ouderenhuisvesting Rotterdam (SOR) en Metabolic deed Atelier van Berlo met Ruimtegenoten ontwerpend onderzoek om te ontdekken hoe we de bestaande woningvoorraad beter kunnen verdelen en aanpassen, zodat er meer levensloopbestendige woningen bijkomen én we zo min mogelijk bij hoeven te bouwen.

Samen wonen, samen delen

Centraal in het onderzoek staan de woonbehoeften van 55-plussers; een groeiende doelgroep die vaak vastzit in te grote, niet-toekomstbestendige woningen, terwijl de toekomstige bouw van woningen nauwelijks op hen is gericht. Veel van deze empty nesters hebben een emotionele band met hun huis en buurt, maar wensen tegelijkertijd woningen die beter aansluiten bij hun levensfase. Dit spanningsveld vraagt om innovatieve oplossingen.

Het aantal ouderen van 65 jaar en ouder stijgt tot 2038 naar 4,79 miljoen mensen, waar dat er in 2023 nog 3,6 miljoen waren (noot 1). Als gevolg daarvan wordt verwacht dat de zorgkosten van de ouderenzorg in 2040 zijn toegenomen van 19 naar 43 miljard euro (2). Van de groep 65-plussers wonen in 2040 naar verwachting 1,7 miljoen mensen alleen, waar dit er nu 900.000 zijn (3). 2,4 miljoen ouderen voelen zich al eenzaam en dat aantal zal als gevolg hiervan alleen maar toenemen (2).

Wanneer het woonoppervlak wordt vergeleken met de leeftijd van Nederlandse huishoudens, valt op dat veel huishoudens boven de 55 jaar in voor hen ‘te grote’ woningen wonen (4). Op zich logisch, want vanaf deze leeftijd gaan de meeste kinderen uit huis. Opvallender is dat dit aantal nauwelijks daalt en zelfs stijgt tot 80 jaar. Dit wijst op ‘verborgen’ leegstand in de woningvoorraad, omdat mensen vaak een gedeelte van hun woning niet of weinig zullen gebruiken.

De Rotterdamse wijken Prinsenland en Het Lage Land dienden als proeftuin voor het onderzoek. Deze naoorlogse buurten zijn representatief voor veel Nederlandse wijken en daarnaast wonen er veel mensen boven de 55 jaar oud, wat potentieel biedt om de woningvoorraad te onderzoeken. Er is bewust gekozen voor een wijkgerichte aanpak, omdat niet elke buurt hetzelfde is en daarmee ook de oplossing niet.

Wat vinden bewoners van de buurt?

Met deze simpele vraag begonnen we gesprekken met bewoners tijdens omgevingswandelingen in Prinsenland en Het Lage Land, begeleid door stadmakers Floor Ziegler en Teun Gautier. Waarop de vraag volgde: “Hoe vindt u het om in deze buurt te wonen?”. De gesprekken zijn opgenomen in twee podcasts en vertaald naar een softmap gemaakt door Studio Nadia Nena. Tijdens de gesprekken met bewoners kwamen drie belangrijke inzichten naar voren:

1. Nog niet oud genoeg
   Bewoners voelen zich vaak geen senior en het financiële aspect speelt een rol. Verhuizen zien ze als complex. Daadwerkelijke stappen worden pas ondernomen als de nood hoog is en ze plotseling hulpbehoevend worden.
2. Binding met eigen buurt
   Veel bewoners voelen zich thuis in hun wijk en willen daar blijven wonen, ook als ze ouder worden, of keren zelfs terug na elders in Rotterdam gewoond te hebben. Dit is de plek waar je iedereen kent en om hulp kan vragen.
3. Onderdeel zijn van
   Het belang van gemeenschappelijke voorzieningen, zoals buurtcafés, gezamenlijke tuinen en multifunctionele ruimtes, werd vaak genoemd. Het buurthuis en de kroeg op de hoek zijn hierbij van onschatbare waarde. Een mix van jongere mensen en ouderen in de buurt wordt als prettig ervaren.

Strategieën voor de woningvoorraad

Nederland telt 8,1 miljoen woningen, waarvan 5,2 miljoen eengezinswoningen (5). Er zijn 2,6 miljoen gezinnen in Nederland. In theorie hebben we dus “te veel” eengezinswoningen. Van de bijna 1 miljoen woningen die er moeten worden toegevoegd de komende jaren, moet ongeveer de helft levensloopbestendig zijn (3). Daarnaast geven 55-plussers aan dat zij een zogenoemd seniorencomplex in de toekomst niet voor zich zien. Zij wonen het liefst samen met andere generaties. Daarom zoekt Ruimtegenoten binnen de buurt naar mogelijkheden om meer levensloopbestendige woningen toe te voegen. Zo behoud je deze mix van generaties.

Er zijn een aantal interventies mogelijk om meer levensloopbestendige woningen toe te voegen binnen de bestaande buurt, per wijk kan worden gekeken waar de kansen liggen.

• Splitsen van woningen

Grote eengezinswoningen kunnen worden opgesplitst in meerdere wooneenheden, ideaal voor ouderen en starters. Door vrijstaande koopwoningen buiten de vier grote steden te splitsen - woningen van meer dan 150 m², bewoond door maximaal twee personen - kunnen maar liefst 500.000 nieuwe woningen worden gecreëerd (6). Gemeenten kunnen dit stimuleren met subsidies of belastingvoordelen.

• Optoppen of uitbreiden

Het toevoegen van verdiepingen of het plaatsen van mantelzorg- of aanleunwoningen in tuinen of op daken biedt kansen. Er zit veel potentie in platte daken in Nederland, er zouden zo tot wel 600.000 extra woningen kunnen worden gecreëerd (7).

• Transformeren

Bestaande gebouwen, woonblokken en sociale woningbouw geschikt maken voor mensen met een beperkte mobiliteit. Dit is bijvoorbeeld gedaan bij de Prinsessenflats in Prinsenland. Bij een grootschalige renovatie van de gevel zijn de buitenruimtes vergroot, zodat deze rolstoeltoegankelijk zijn geworden.

• Biobased nieuwbouw

Wanneer er ruimte in de wijk beschikbaar is, kunnen woningen voor één of twee personen gebouwd worden. Deze woningen moeten zo duurzaam mogelijk zijn, met gebruiksneutrale flexibiliteit, zodat deze in de toekomst ook geschikt zijn voor andere doelgroepen. Idealiter worden intergenerationele collectieve woonvormen gerealiseerd binnen deze nieuwbouw. De ideale structuur hiervoor is die van het hof, met een grote gemeenschappelijke binnentuin.

Een buurt voor alle generaties

In het vervolg van het onderzoek is verder ingezoomd op de rijtjeswoning, het type woning waaruit het overgrote deel van Prinsenland bestaat. Dit is niet anders dan in de rest van Nederland. Nederland kent in vergelijking tot andere Europese landen een opmerkelijk grote hoeveelheid rijtjeswoningen. Maar liefst 42% van de woningen is een rijtjeswoning (5).

Ruimtegenoten laat zien hoe rijtjeswoningen kunnen worden verduurzaamd en heringericht. Bij woningen op blokniveau zijn ruimtelijk goede inpassingen mogelijk om aantrekkelijke levensloopbestendige woningen te realiseren. Een gemengde leefomgeving bevordert wederzijdse zorg en maakt het mogelijk om van elkaar te leren. Dit vraagt om een intergenerationele buurt: gemeenschappelijke ruimtes en functies binnen de wijk die verbinding versterken.

Door bewoners, corporaties en andere partijen actief te betrekken bij het herinrichten van wijken, creëren we woonvormen die écht werken. Daarom is het onderzoek Ruimtegenoten gebundeld in een publicatie. Het onderzoek benadrukt dat oplossingen niet alleen in stenen zitten, maar vooral in verbinding met elkaar en met de buurt.

Informatie

Wil je weten hoe we samen een buurt voor alle generaties kunnen bouwen? Ga dan naar de website van Atelier van Berlo en bestel voor € 15 een gedrukt exemplaar. Heb jij ideeën hoe je graag ouder wilt worden in je buurt, stuur dan je idee naar Atelier van Berlo.

Team
Atelier van Berlo: Marleen Delfos, Janne van Berlo, Tiemen Anema, Roos van Roessel, Lukas Jusas en Emiel van der Vlies

Partners
Met grote dank aan: alle bewoners van Prinsenland & Het Lage Land die hun verhalen met ons wilden delen.
In samenwerking met: Stichting Ouderenhuisvesting Rotterdam, Metabolic
Mogelijk gemaakt door: Stimuleringsfonds Creatieve Industrie
Illustraties: Atelier van Berlo
Softmap: Studio Nadia Nena
Grafisch ontwerp: Robert Reinartz

Contact
Atelier van Berlo
Marleen Delfos, Janne van Berlo
Delftseplein 36
3013AA Rotterdam
info@ateliervanberlo.com
+31(0)10 800 1511
www.ateliervanberlo.com/ruimtegenoten

Noten

1. Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS). (2023). PrimosPrognose.
2. Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu (RIVM). (2022). Mentale gezondheid monitor ouderen: Eenzaamheid.
3. 6. Achmea. (2022). Levensloopbestendig bouwen nodig in strijd tegen groeiend tekort aan zorgverleners en mantelzorgers.
4. EDM, BAG. (2020). Woningvoorraad kan veel beter benut worden met doorstroming. Stadszaken.
5. Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS). (2023). Hoeveel woningen zijn er?
6. BLG Wonen. (2023). Woningsplitsing kan half miljoen extra woningen opleveren.
7. Platform Woonopgave. (2023). Analyse van de woningmarkt.

Blijf op de hoogte van al ons nieuws en abonneer je ook op de wekelijkse nieuwsbrief van Stedebouw & Architectuur