Regeneratief ontwerpen: werken aan leefbaarheid

Tekst: Emile van Vugt (FAAM architects)

‘Regeneratief’ is afkomstig van het Latijnse werkwoord regenerāre, wat ‘opnieuw voortbrengen’ betekent. Het woord wordt bijvoorbeeld in de biologie gebruikt voor het herstellen of vernieuwen van weefsels of organen. Regeneratief ontwerpen is voor ons het integraal benaderen van opgaves, beschouwd vanuit de ecologie. Het uitgangspunt voor alle projecten die wij binnen ons bureau vastpakken, is dat we op het gebied van ecologie en leefbaarheid de intentie hebben om gebieden en locaties beter achter te laten dan dat ze zijn bij de start van het project. Regeneratief ontwerpen is als benadering altijd in ontwikkeling en hiermee adaptief. Wij beschouwen daarbij ook sociaalmaatschappelijke behoeftes en reageren hierop. Hoe kunnen wij bijdragen aan het vervullen van deze behoeftes vanuit onze professie?

Ontwerpende disciplines, zoals de architectuur, stedenbouw en landschapsarchitectuur, hebben een sturende en initiërende rol in hoe de bebouwde wereld van de toekomst eruit ziet. De rol van de architect of ontwerper zien wij daarom als initiërend, verbindend en vooruitstrevend. Een ontwerp kan verbeelden en kan vergezichten laten zien. Ga vooral uit van de kracht van de verbeelding van het ontwerp.

Uitdagingen

Ten gevolge van gestegen bouwkosten en meetekenende aannemers zien wij vanuit onze beroepsgroep tegenwoordig te vaak gemopper over het inperken van de architectenrol. Ontdek juist de kansen van onze rol in het proces en van het kunnen bijdragen aan de uitdagingen waar we als maatschappij voor staan.

De verduurzaming is zo’n uitdaging. Er zijn veel signalen over klimaatverandering en hierbij oplopend verlies van biodiversiteit, die beide intussen ook voor leken waarneembaar en ervaarbaar zijn. Laten wij stoppen met het benoemen van hoever deze klimaatcrisis is en in welke mate dit wetenschappelijk voldoende
onderbouwd is. Laten we stoppen met zinloze energie steken in deze discussie om samen de natuur te kunnen herstellen. Het moet en kan op veel vlakken duurzamer.

Binnen ons vakgebied zijn er geijkte berekeningsmethodieken om de verduurzaming te berekenen op gebouwniveau. Oorspronkelijk de EPC, GPR, BREEAM en hierna de MPG en BENG. Veel methodieken zijn te eenzijdig en zetten te weinig in op een integrale benadering waarbij ook zachte waarden worden meegenomen. Het Nieuwe Normaal van Cirkelstad lijkt hiervoor tot nu toe de meest hoopvolle weg te plaveien, maar pakt nog niet op alle schaalniveaus alle facetten mee.

Strategie

In het kader van de verduurzaming was afgelopen decennium het tijdperk van de energiereductie. Hiervoor zijn veel goede innovaties bedacht en geïmplementeerd. Soms zijn de installaties zelfs zover doorontwikkeld dat juist nu de terugkeer naar een low-tech-oplossing weer in zicht komt. Nu is regeneratief ontwerpen onze ontwerpstrategie om de verduurzaming aan te pakken. Deze strategie bestaat uit zes basisthema’s:

• Energie
• Natuur
• Water en bodem
• Gezondheid
• Bewustwording
• Materiaal

Onze ontwerpstrategie richt zich vooral op de implementatie van ecologische systemen. Door bodem, water, gezondheid, natuur en ecologie mee te wegen, ontstaat er architectuur die de omgeving versterkt. Zo wordt een gebouw een verrijking voor de biodiversiteit, reduceert het CO2, voorkomt het hittestress en is het een verbetering van de waterhuishouding. Voorbeelden hiervan zijn het toepassen van dak- en gevelgroen, huisvesting van dieren, integratie van water en landschap en het bevorderen van de gezondheid van de leerlingen.

Dit natuurinclusief ontwerpen is dus meer dan alleen het toepassen van nestkasten. Het gaat om ecologische structuren op verschillende schaalniveaus: van gebouw, blok, buurt en wijk naar stadsdeel. Natuurinclusief ontwerpen start bij het in kaart brengen van de bestaande ecologische kwaliteit in een gebied: bodem, water en beplanting. Behoud vervolgens wat kan en verbeter waar mogelijk. Kijk bovendien plot-overstijgend, werk aan verbindingen tussen gebouwen en landschap. Introduceer stepping stones en besteed aandacht aan erfafscheidingen, overgangen tussen gebouwen en landschap en gradiënten in het groen.

Reduceren stress

Bij het thema gezondheid gaat het natuurlijk om fysieke aspecten, zoals licht, lucht en geluid, maar ook om onzichtbare zaken, zoals de reductie van toxische stoffen en ademende gebouwen. Verder is er een toenemende aandacht voor de mentale component, als na-effect van de coronapandemie. Het stimuleren van beweging en sociale ontmoetingen ter reductie van eenzaamheid zijn ook concrete ontwerpvraagstukken. Scandinavische rapporten over verbeteringen in onderwijsprestaties en rapporten van het RIVM over ‘groen’ en ‘gezondheid’ verdienen een verdiepingsslag van dit thema. Het reduceren van stress en het preventief inzetten op gezondheid leidt aantoonbaar tot minder ziekteverzuim en verbeterde prestaties. Gezondheid hoort dus ook in de lead te zijn.

Een andere uitdaging van onze manier van leven wordt de schaarste aan grondstoffen. We beseffen steeds meer waar materialen vandaan komen, wat het milieueffect van het delven en gebruik is en dat de beschikbaarheid ervan afneemt. Langzamerhand wordt een cyclische benadering vanuit het winnen van materialen en de recycling ervan ingevoerd. Het maximaal inzetten op biobased materialen, zoals hout, restproducten en hiervoor geteelde gewassen, gaat de standaard worden.

Hiernaast kijken wij op technisch niveau naar losmaakbaarheid, zodat bijvoorbeeld gebruikte zaken als casco, gevel, installaties en afbouw als hoogwaardige materialen een tweede leven kunnen krijgen. Het besef voor dit thema is groeiende en dit wordt nu langzaam in ontwerpinstrumenten meegenomen.

Van gebouw naar gebied

In het verleden zochten wij veelvuldig naar innovaties op gebouwniveau (energie en materiaal) en inmiddels is het bouwen in hout hot. Meer dan tien jaar geleden introduceerden wij al massief houten (CLT) daken voor de bouw van Topsportcentrum Zaanstad en de Brede School Boukemapark bij de Eemshaven. Het was pionieren en mooi dat het lukte, maar het bleef qua benadering te fragmentarisch in schaal en impact.

Daarna realiseerden wij op een iets grotere schaal twee woningbouwplannen in CLT: appartementengebouw Eikenburg (corporatie Sint Trudo) en PUUR Hooglanden (56 grondgebonden woningen voor Kalliste), waarbij ook het beekdal landschappelijk en ecologisch werd verbeterd.

Vanuit gebouwniveau schalen wij nu met innovaties langzaam op naar een gebiedsbenadering, die veel meer kansen biedt op ecologisch vlak. Zo zijn wij bezig met negentig woningen in CLT, hsb en strobouw (Rustenburgstraat, Sint Trudo), die worden ingebed in een ecologisch verbeterd gebied met andere vormen van collectieve buitenruimtes.

De druk vanuit de behoefte aan woningaantallen was in het verleden vaak een vliegwiel voor vernieuwing en innovatie van processen en producten. Het is zaak de enorme, actuele behoefte aan woningbouw opnieuw aan te grijpen om op een hedendaagse wijze bodem, water en ecologie sturend te maken. Benut daarom de tijdgeest als kans. Wij staan aan de vooravond van een ongekende verdichting. Vanuit de bouwindustrie komen er nieuwe bouwsystemen voor conceptwoningen met slimmere ketenintegraties en samenwerkingen. Deze geven vaak wel een goed passend antwoord op de letterlijke woonbehoefte.

Een dak boven je hoofd is echter geen oplossing tegen eenzaamheid. Gebouwen alleen geven geen volledig antwoord op de vraag wat nodig is voor een leefbare woonomgeving en gezonde bewoning. Verdichting zonder leefbaarheid is vragen om toekomstige sociale problemen en daarom moeten hierin ook zachte thema’s worden verweven.

Ontwerppraktijk: samen aan tafel

Wij zien regeneratief ontwerpen ten slotte als een vliegwiel voor leefbare woonomgevingen. Door cultuurhistorie en ecologie te onderzoeken, zit de opgave geworteld in de lokale context. Dat onderzoek is maatwerk voor elke plek. Vanuit dit onderzoek richt onze aanpak voor verdichtingsopgaves zich op vergroenen. Verdichten en vergroenen met aandacht voor leefbaarheid. Zorg ervoor dat leefbaarheid voldoende denkruimte krijgt in het proces: sociaal welzijn, ontmoeting op diverse niveaus, gezondheid en voorkomen van anonimiteit. Agendeer leefbaarheid op de overlegtafels bij ontwerpbureaus, overheden en opdrachtgevers. Implementeer dit bijvoorbeeld ook in ontwerpteams, supervisie-teams en kwaliteitscommissies. En zet hierbij de stadspsycholoog aan het hoofd van de tafel met de ecoloog als rechterhand!

• Luister ook naar onze nieuwe S&A Podcast Luisterlandschap met Emile van Vugt (Spotify / YouTube).
   
• Lees nu de column van Emile van Vugt: Plot-overstijgend en diagonaal denken

• Top 10 Emile van Vugt

Blijf nog beter op de hoogte van al ons nieuws en abonneer je op de wekelijkse nieuwsbrief van Stedebouw & Architectuur.