Ruimtelijke dynamiek: woningmarkt als sorteermachine

Het rapport dat we dit keer lazen, heet Gezondheidsachterstanden: kijk ook eens naar de ruimtelijke uitsortering van mensen en voorzieningen. Daarin is het centrale uitgangspunt dat de laagst opgeleide mensen in Nederland zeven jaar korter leven dan hoger opgeleiden. De auteurs relateren die kwestie aan het volkshuisvestingbeleid, vooruitlopend op de komst van de Nota Ruimte. Daarin zal het overheidsbeleid over de leefomgeving in brede zin aan de orde komen, met niet alleen traditionele ruimtelijke onderwerpen, maar ook zaken als veiligheid, gezondheid en stedenbouwkundige waarden. De belangrijkste oorzaken van de gezondheidsachterstanden lezen we terug in hoofdstuk 3, waarin de woningmarkt wordt gebrandmerkt als sorteermachine.

De overheid als bedrijf

Een van de bronnen van het ‘kwaad’ schuilt volgens de auteurs in politieke keuzes. Na een lange en succesvolle traditie van sociaaldemocratische stedenbouw is rond de eeuwwisseling de nadruk komen te liggen op efficiëntie, markt en keuzevrijheid. Of zoals de auteurs het omschrijven: een misschien wat al te flexibele omgang met Thorbeckes openbaar bestuur en de opvatting dat de overheid moet worden gerund als een bedrijf.

Wat er vervolgens de afgelopen decennia misging, betreft met name een groeiende groep ‘achterblijvers’ en ‘onzekere werkenden’ ( circa 30 procent Nederlandse bevolking). Ze wonen in achtergebleven wijken en als deze mensen (moeten) verhuizen, blijken ze vaak opnieuw in zwak functionerende buurten terecht te komen. En meestal ook op grotere afstand van de centrale stad (met werk, voorzieningen) en van hun oorspronkelijke sociale netwerk. Deze mechanieken noemen de auteurs ‘uitsortering’ en de oorzaak daarvan - het onderliggende beleid - kenschetsen zij als de ‘sorteermachine’. Hoe werkt die machine dan?

Achterstandswijken

Naast reguliere manieren van woningtoewijzing is het ook de woningmarkt zelf die de scheiding oplevert tussen kwetsbare en ‘redzame’ bewoners. Die laatsten kunnen door hun hogere inkomens kiezen voor betere buurten, zodat de overgebleven buurten alleen maar verder aftakelen. Ook al valt de segregatie in Nederland ten opzichte van het buitenland mee, toch staat bijna de helft van de sociale huurwoningen in Nederland bij elkaar in de buurt. En die ‘corporatiebuurten’ vormen meestal de klassieke achterstandswijken in Nederland, waar de leefbaarheid vaak onder druk staat en de algemene gezondheid fors achterblijft. Zijn er ook nog veel particuliere koop- en huurwoningen in zo’n wijk te vinden, dan betreffen het niet zelden voormalige corporatiewoningen.

Telkens weer blijkt dat in draagkrachtige buurten met voornamelijk koopwoningen de bewoners op allerlei manieren gezonder zijn dan de mensen in achterstandswijken met veel sociale huur. Bovendien wordt dat er niet beter op sinds woningcorporaties dankzij de Woningwet (2015) zich niet meer op middeninkomens mogen richten en uitsluitend woningen moeten bouwen voor en toewijzen aan de allerlaagste inkomens. Daarbij gaat het niet zelden om statushouders en mensen met een psychiatrische achtergrond. Daarnaast is er soms ook nog sprake van overbewoning door arbeidsmigranten.

In-, uit- en doorstroming

Een gevolg van het voorgaande is de verhuizing van mensen met betere perspectieven. Dat gebeurt ook vaak bij nieuwbouw even buiten de slechtere buurt, waarna de achterblijvende woningen terechtkomen bij kansarmere bewoners. Zo wordt het proces van uitsortering steeds verder versterkt, aldus de auteurs. Deze in-, uit- en doorstroming van groepen van bewoners heeft ook nog eens negatieve gevolgen voor het sociale weefsel en de redzaamheid van bewoners in een buurt en is van doorslaggevende betekenis voor de gezondheid en gezondheidsvaardigheden van bewoners.

De concentratie van kwetsbare bewoners in achterstandswijken wordt vaak aangepakt met herinrichting of herstructurering om deze buurten te ‘verbeteren’. Helaas kan dit beleid zich juist keren tegen de kwetsbare groepen, want tegelijkertijd treden hierdoor verschillende mechanismen van ruimtelijke uitsluiting en verdringing op. Nog meer uitsortering dus. Zo verdwijnen door wijkverbetering vaak de goedkopere woningen en omdat er meestal minder woningen terugkomen, ontstaat er meer concurrentie op de woningmarkt. Dit wordt nog eens versterkt door gentrificatie, waarbij sommige buurten in of nabij stadscentra juist erg gewild zijn bij twee- en goedverdieners. Waar sprake is van verdichting is dit laatste ook vaak zichtbaar. Zo komen kwetsbare groepen elders terecht, waar ook nog eens hun sociale netwerk ontbreekt.

Deze samenvatting in de rubriek Rapport Kort is afkomstig uit het nieuwe digitale magazine ‘Gezondheid & Welzijn’ van Stedebouw & Architectuur. In het complete verhaal kom je ook de oplossingen tegen, maar stuit je wel eerst op ‘institutionele spaghetti’. Je leest dat hele verhaal (na verschijnen) via onze Acquire-bibliotheek.