Gevelbankje nodigt uit om een praatje te maken

We willen niet suggereren dat alle 65-plussers gelijk problemen ervaren met zelfstandig wonen. Echter, onder de 4,7 miljoen 65-plussers bevinden zich tegen 2040 ook 2 miljoen 80-plussers Bij deze groep is de kans op gezondheidsproblemen groter en is gezond thuis wonen niet vanzelfsprekend. De kans op beperkte mobiliteitis groot. Juist voor deze groep ouderen draagt een goed onderhouden stoep, een lage stoeprand of een bankje op de route bij aan het langer thuis kunnen blijven wonen. 

Seniorvriendelijke steden 

Den Haag en Amsterdam, die zich in 2015 aansloten bij het programma Age-friendlyCities van de World Health Organization (WHO), maken op dit moment de eerste noodzakelijke stappen naar ‘seniorvriendelijke steden’. De twee steden richten zich op de inclusie van ouderen in de maatschappij, onder andere door passende woninginrichting, het mogelijk blijven maken dat ouderen deelnemen aan gemeenschapsactiviteiten en verbonden blijven met de mensen die belangrijk voor hen zijn.

Verkeerskundige ruimtes 

Rijksbouwmeester Floris Alkemade beaamt dat de openbare ruimte op veel plekken niet afdoende is voor ouderen. “Er is veel te weinig ruimte voor voetgangers en leven op straat. Onze straten zijn een soort parkeerplaats geworden waar auto’s centraal staan, in plaats van mensen.” Hij voegt daar aan toe: “Veel ouderen zijn op zichzelf aangewezen en de openbare ruimte biedt weinig mogelijkheden voor ontmoeting.  

Dat is ook onze ervaring op basis van meerjarig onderzoek naar de stoep. Veel stoepen in Nederland zijn verkeerskundige ruimtes, ingericht om van A naar B te lopen en het autoverkeer op afstand te houden. Het zijn stoepen naar Frans voorbeeld:de trottoirs. Minder aandacht is er voor de sociale functie van de stoep. Is er ruimte voor ontmoeting? Is het prettig om er te wandelen? Kun je er comfortabel zitten? Is er toezicht van omwonenden? Voelt het veilig? Hebben bewoners grenzend aan de stoep ruimte om (een deel van) de straat een persoonlijke invulling te geven? Belangrijke vragen als we straten en stoepen 'Age Friendly' willen maken. 

Oudhollandse stoep 

In Nederland hadden we met de Oudhollandse stoep een prachtige ontwerptraditie in handen. Die stoep zorgde voor privacy van bewoners, een plek voor ontmoeting en leverde een waardevolle esthetische bijdrage aan het straatbeeld. De trottoirs echter zijn monofunctioneel, veilig te bewandelen volgens de richtlijnen. Maar als ook het onderhoud van veel trottoirs te wensen overlaat en bankjes zijn weggehaald als gevolg van overlast gevende jongeren, dan wordt de openbare ruimte voor minder mobiele ouderen plotseling een flinke barrière die zelfs kan bijdragen aan sociale isolatie en eenzaamheid. 

Eenzame ouderen lopen het risico om jonger te sterven dan ouderen die niet eenzaam zijn. Cijfers van het RIVM laten zien dat meer dan de helft van de 75-plussers en bijna tweederde van de 85-plussers zich eenzaam voelt. Opvallend is dat zowel de sociale als de emotionele eenzaamheid toeneemt bij de 85-plussers in vergelijking met de 75-plussers.5Zowel de betekenisvolle relaties met vrienden, kennissen en buurtgenoten nemen af, als de intieme relaties met bijvoorbeeld een partner of een vriend(in). Een belangrijke oorzaak is het krimpen van het sociale netwerk doordat de partner overlijdt, vrienden en kennissen uit de buurt die verhuizen of overlijden en kinderen die op afstand wonen. Ouderen zijn voor betekenisvol contact meer en meer afhankelijk van buren en straatgenoten. Juist op latere leeftijd ontstaat er meer noodzaak voor openbare ruimte die uitnodigt tot contact en betekenisvolle ontmoetingen. 

Overgangszones 

Daarmee komen we terug bij de Oudhollandse stoep. Die wasgeen verkeersruimte, maareen overgangszone tussen huis en straat. Hij creëerde afstand tot het toenemende verkeer op straat, maar was ook een ruimte om deel te nemen aan het stedelijk leven. Een plek waar je contact had met buren en straatgenoten. De Oudhollandse stoep is het archetype van overgangszones in Nederland. Tegenwoordig zijn er allerlei vormenzoals een veranda, een terugliggende gevel, een voortuintje of een subtiel verschil in bestrating. 

Recent onderzoek naar de stoep laat de enorme sociale potentie zien van die overgangszones. Bewoners die een overgangszone gebruiken hebben zowel frequenter contact als vaker gepland contactmet hun buren.Gebruik van de overgangszone kan op allerlei manieren, variërend van tuinieren, parkeren van de fiets tot het zitten op een bankje. Hoe meer vormen van gebruik hoe beter, omdat dit ervoor zorgt dat een bewoner vaker en langer voor de voordeur is te vinden. Op die momenten kunnen terloopse ontmoetingenontstaan en na verloop van tijd gepland contact. Een toegeëigend stoepje is een eenvoudige stap naar betekenisvolle contacten met buren en straatgenoten. 

Publiek domein 

Om ‘age-friendly’ steden en straten te maken moeten we de definitie van openbare ruimte oprekken. De openbare ruimte is meer dan de inrichting van de straat. Plinten en overgangszones, die aanschurken tegen of zelfs deel zijn van het privédomein, zijn net zo belangrijk voor de beleving op straat en ontmoeting tussen mensen. In plaats van openbare ruimte spreken we daarom liever over het publiek domein.8 Dit vraagt dat we bewust de grenzen tussen publiek en privé laten vervagenin het ontwerp van straten. Er ontstaat dan meer ruimte voor toe-eigening en inrichting van de straat door bewoners. 

Een voor ouderen geschikt publiek domein is meer dan een ruimte zonder drempels, strak bestrate stoepen, opritjes, lage stoepbanden en hier en daar een publiek bankje. Juist aan de randen van het publiek domein, in de overgangszone, ontstaan ontmoetingen en netwerken die eraan bijdragen dat ouderen langer thuis kunnen blijven wonen. Stedenbouwkundigen en architecten, ook binnen gemeenten, spelen hierin een cruciale rol. Het zijn hun straatinrichtingen en gevelontwerpen die de potentie van de overgangszone tot zijn recht kunnen laten komen of juist onmogelijk maken. 

Straten voor mensen 

Onderzoek naar de stoep maakt een aantal eenvoudige uitgangspunten voor ontwerp duidelijk: wonen aan de straat met altijd een directe toegang, een overgangszone van minimaal 1,2 meter breed, een markering van de overgangszone met paaltjes, tegels of een ander bestratingspatroon, en voldoende ruimte op het trottoir om te kunnen wandelen. Ook met rollator of rolstoel. Een voor ouderen geschikte publieke ruimte is een opeenstapeling van kwaliteiten in het publiek domein met als doel om beweging en betekenisvolle ontmoetingen te stimuleren. Om dat te bereiken zijn straten voor mensen nodig, geen straten voor auto’s.