De verwoest(ijn)ing van Nederland

In de jaren ‘30 van de Verenigde Staten was sprake van een langdurige periode van droogte en stofstormen op de verwoestijnde prairievlakten; de zogenoemde dust bowls. Het fenomeen werd veroorzaakt door de combinatie van landbouwintensivering, extreme droogte en stormen. De bovenlaag van de bodem was door tekort aan neerslag en begroeiing uitgedroogd en fijnkorrelig. De dust bowls beperkten het zicht tot 1,5 meter en trof bijna 75 procent van de VS. De schade was enorm en miljoenen mensen zijn de regio ontvlucht. 

De verwoestijning is helaas geen verleden tijd. Klimaatverandering zet door en Spanje is van alle Europese landen het meest kwetsbaar. De verwoes(tijn)ing van Europa kan worden tegengegaan door meer aandacht te hebben voor het leven onder onze voeten, ofwel het bodemleven. Het belang van bodemleven wordt op dit moment onderbelicht terwijl een gezonde levende bodem een oplossing zou kunnen zijn voor meerdere crises (klimaat-, biodiversiteit- en stikstofcrisis). Het bodemleven heeft een arsenaal aan middelen om te voorzien in basisbehoeften (voedingsstoffen en water) en de strijd aan te gaan tegen ziekten en plagen.

Bodemleven

Het bodemleven kent echter een aantal stressfactoren. In Nederland zien we veel kale bodems in het landbouwgebied, maar ook in de stedelijke omgeving en bij nieuwbouwprojecten. (On)kruiden worden geweerd terwijl deze juist een signalerende functie hebben. Ze signaleren wat er dat moment ontbreekt in de bodem en de onkruiden kunnen dit probleem voor je oplossen, gratis! 

Een kale bodem is dus funest voor het bodemleven. Door gebrek aan begroeiing is de bodem niet beschermd bij hevige regenbuien of hitteperioden. Bij hevige regenbuien krijgt de kale bodem klappen, waardoor de bovenlaag wordt omgeroerd als modder in een keukenmachine. De vruchtbare laag spoelt weg; weg nutriënten, hallo modderstroom. Bij het opdrogen door de zon wordt een kleibodem afgedekt met een ondoordringbare laag. Er komt geen zuurstof meer in de bodem, wat funest is voor het aerobe bodemleven. De ondoordringbare laag zorgt ervoor dat de volgende regenbui niet meer kan worden geabsorbeerd. 

Langdurige droogte in combinatie met harde wind kan leiden tot het ontstaan van dust bowls in Nederland. Een begroeide bodem daarentegen zorgt ervoor dat de regendruppels niet direct op de grond vallen, maar eerst op de vegetatie. Hierdoor wordt de val gebroken. De vegetatie houdt daarnaast de grond vast waardoor deze niet wegspoelt bij hevige regenbuien of wegwaait bij harde wind. Daarnaast voorkomt de begroeiing uitdroging van de bodem.

Verdichting

Een andere belangrijke stressfactor voor het bodemleven is verdichting. Verdichting van de bodem kan worden veroorzaakt door bestrating, betreding (bijvoorbeeld evenementen) en werkzaamheden met zwaar materiaal, bijvoorbeeld tijdens de bouw. De verdichting zorgt ervoor dat de bodemlagen worden samengedrukt. Hierdoor is er weinig zuurstof beschikbaar in de bodem dat juist noodzakelijk is voor wortels van planten en bomen, maar ook voor organismen. De verdichting heeft verder een negatieve invloed op de structuur en daarbij indirect op de wortelgroei. De weerstand in de bodem is te groot voor de wortels om doorheen te kunnen groeien, wat uiteindelijk uitval van de bomen betekent.

In Nederland is tot heden weinig aandacht geweest voor het bodemleven. In landelijk gebied begint de boodschap te dagen en wordt toegewerkt naar een natuurinclusieve landbouwmethode. In de stedelijke omgeving is echter ook veel winst te behalen. De woonstraten in stedelijke omgeving bestaan uit een dood zandpakket met hier en daar straatbomen die in een soort bloempot van bodemverbetering zijn geplaatst met minimale groeikansen. De gemiddelde leeftijd van straatbomen in een verstedelijken omgeving bedraagt vandaag nauwelijks 20 à 30 jaar. Ter vergelijking: een eik kan in natuurlijke omstandigheden een leeftijd van 300-400 jaar bereiken. 

Het overige deel van het openbaar gebied in verstedelijkte omgeving is verdicht met stenen. Deze versteende omgeving wordt bij hittegolven onleefbaar: de zielige straatbomen kunnen de benodigde schaduw niet leveren. Hier kan men spreken over verwoest(ijn)de locaties. Ook bij nieuwbouwprojecten is over het algemeen weinig aandacht voor de aanwezige bodem en (natuur)waarden. De bouwlocatie wordt bouwrijp gemaakt, waarbij de aanwezige organische laag verloren gaat. Ook hier vindt verwoest(ijn)ing plaats. Hoewel natuurinclusief bouwen een nieuwe hype is, is aandacht voor het bodemleven en de huidige (natuur)waarden helaas nog geen uitgangspunt voor een project.

Een goed bodemleven en meer aandacht voor de huidige (natuur)waarden zou ons kunnen helpen bij meerdere crises. De diensten die de gezonde levende bodem levert verdienen meer aandacht en zorg. De huidige toekomstige opgaven als de afname van de biodiversiteit, klimaatverandering, grote druk op de openbare ruimte en de stikstofcrisis maken die aandacht en zorg urgent.