‘De snelste en goedkoopste herstructurering dankzij bewonersparticipatie’

Tekst: Marvin van Kempen

Decennialang wordt wijkvernieuwing voornamelijk monofunctioneel uitgevoerd, met een duidelijke scheiding tussen bewonersparticipatietrajecten en uitdagingen die te maken hebben met fysieke ruimte. Dat stigma probeert Von Meding te doorbreken: “We willen dit anders doen, door in een vroeg stadium bij projecten een bredere inbreng te leveren, over verschillende domeinen. We combineren het stedelijke met het sociale. Dat is een van de redenen waarom er een breed scala aan professionals bij ons werken, waarvan sommigen vooral een sociaalmaatschappelijke en communicatieve achtergrond hebben.” Ook Scherpenisse ziet de waarde van een holistische blik, maar bemerkt nog wel een verschil tussen nieuwbouw en renovatie. “De integraliteit van verschillende domeinen zien we bij herstructurering vaker dan bij nieuwbouw. Er worden wel stappen gezet: het bewustzijn stijgt dat je een fysiekruimtelijke aanpak idealiter combineert met een sociale, waardoor we bewonerstevredenheid zien stijgen.”

Door waarden van woonconsumenten te definiëren wordt duidelijk voor welke groepen de buurt geschikt is. Of: hoe de wijk dat kan worden, met een aantal aanpassingen. “Het gaat niet alleen over leeftijdscategorie en inkomen, maar ook over levensstijl. De ene persoon vindt harmonie belangrijk, een ander zekerheid en weer een ander wil controle. Door vooraf tijd te investeren in het bepalen van deze definities en drijfveren van mensen te ontrafelen, is het eenvoudiger wijken integraal te verbeteren en niet alleen naar één aspect te kijken. Als je weet wie je voor je hebt, dan wordt het ook eenvoudiger om bewoners mee te krijgen in transities. ”

Echt contact

‘Meekrijgen’ betekent voor Von Meding en Scherpenisse meer dan het akkoord krijgen van 70% van wijkbewoners voor een grootschalige renovaties. Verregaande bewonersparticipatie kan grote impact genereren om projecten succesvol te maken. “Ten eerste zijn er kansen op het vlak van betaalbaarheid”, gaat Von Meding verder. “Als je een bewonersparticipatietraject open en eerlijk inricht én op het juiste moment opstart, dan levert dat proceswinst op. We hebben voorbeelden van projecten die wel drie keer sneller gerealiseerd konden worden vanwege het betrekken van bewoners bij de opgave.” Juist dat startschot voor bewonerscommunicatie laat op zich wachten of komt op het verkeerde moment.

“Als je te laat komt met zo’n traject, ga je bijsturen aan de hand van opmerkingen of klachten”, weet Von Meding. “Ga je te vroeg de wijk in, dan denken bewoners dat ze carte blanche hebben. De kunst is om het juiste moment uit te kiezen waarop bewoners hun inbreng leveren. Ga vervolgens zorgvuldig met die opmerkingen om en maak beloftes waar.” Daar sluit Scherpenisse zich bij aan, die het belang van ‘echt contact’ aanhaalt. “Dat is ook de titel van ons corporatieplan. We kiezen er doelbewust voor om geen afstandelijk instituut te zijn met een telefonisch keuzemenu, maar zorgen voor een klantgerichte aanpak op maat. Onze buurtbeheerders kennen de mensen in de wijk en gaan individueel langs. De tijd van brieven sturen is echt passé, we willen mensen fanatiek en intensief betrekken bij bijvoorbeeld de renovatie van hun huis.” 

Door die betrokkenheid te creëren, is het eenvoudiger om de sociale structuur van wijken intact te houden. Met een succesvol bewonersparticipatietraject gaat de leefbaarheid van een wijk met sprongen vooruit. “Iedere wijk heeft een eigen verhaal en daar moet je open voor staan”, vindt Von Meding. “Dat noemen wij ook wel ‘deelnemen en deelgeven’, ervoor zorgen dat je snapt waar de bewoners in de wijk zich om bekommeren. Dat kan een stem zijn die ongehoord bleef over vernieuwingen in groenvoorziening, klachten over rioolstank die niet werden opgelost of andere hindernissen die spelen.”

Door met verschillende lagen van mensen in gesprek te gaan wordt steeds meer duidelijk over de wensen in een wijk. “Als je de juiste communicatievaardigheden en persoonlijke aanpak aanhoudt die René benoemt, leer je de huidige gemeenschap goed kennen en begrijp je de kansen om de leefomgeving te verbeteren. Die mogelijkheden kunnen heel divers zijn en verwacht dan ook niet dat honderden mensen dezelfde mening hebben. Wij horen een heleboel verschillende denkwijzen en vraagstellingen van bewoners. Ga in gesprek over wat er wel en niet moet gebeuren, maar maak geen loze beloften.”

Doe wat je zegt, zeg wat je doet

Door de mensen achter de voordeur te spreken is eventuele sociale problematiek eenvoudiger te achterhalen. Om werk te maken van de verkregen informatie wordt een sociaal plan opgesteld. “Belangrijk is: doe wat je zegt en zeg wat je doet”, weet Von Meding. “Anders heeft het opstellen van zo’n raamwerk geen nut.” Ook als er later in het proces wordt aangesloten, kan aandacht voor sociaalmaatschappelijke opgaven waarde bieden. “We kennen de voorbeelden allemaal van het puin ruimen. Dan worden er tonnen euro’s weggegooid om een project te redden als bewoners zich verzetten. Je moet dat moment voor zijn, maar ook laat in een proces is het nooit een verloren zaak. Analiseer waar de problemen liggen, stel je open op voor de zorgen die bewoners hebben en doe vanaf dat moment precies wat je zegt. Ga ook niet te vroeg de wijk in en 2 jaar daarna pas aan de slag. Je moet vaart durven maken vanaf het moment dat je bewoners spreekt.”

Kosten intensieve participatietrajecten dan niet meer tijd, geld en energie? Volgens Scherpenisse hoeft dat helemaal niet zo te zijn: “Het vraagt een ander proces, want je moet de stem van bewoners een plek geven. Het kan juist veel meer geld kosten als je trajecten traditioneel oppakt, omdat er dan op een later moment ontevredenheid ontstaat over het proces. Als je het samen met mensen doet, dan zijn ze betrokken en worden ze zelfs kritischer op eigen wensen.” Hij adviseert tegelijkertijd om niet alle keuzes vrij te laten. “Zorg eerder voor verschillende varianten, waar bewoners uit kunnen kiezen.”

Hechte samenhang in de wijk

De winst van bewonersparticipatie is onder andere zichtbaar in de Vogeltjes- en Rosmolenbuurt in Tilburg. Eerstgenoemde is een echte volksbuurt, gebouwd vlak vóór en na de oorlog. Lucht en groen waren pijlers voor de vernieuwing, waar sloop en nieuwbouw aan te pas moest komen. “Het uitgangspunt was dat er werk aan de winkel was, maar dan wel met een kanttekening”, aldus Von Meding. “Zo kwam uit bewonersgesprekken naar voren dat er een hechte samenhang van de wijk is en die sociale structuur intact moet blijven. Daarnaast spraken bewoners zich uit over de sloop. Ze wilden weten welke overlast ze voor hun kiezen kregen en of ze er financieel op achteruit gingen. Daar hebben we scherpe afspraken over gemaakt.” 

Van planvorming tot realisatie in 3 jaar

In een aanbesteding werden vervolgens bouwpartners geselecteerd die duurzaamheid, waarde voor bewoners en snelheid als kernpijlers hadden. “Mede op basis van de wensen van bewoners stelden we het team samen”, vertelt Von Meding hierover. “Zij wisten wat er van hen verwacht werd. De belofte om een hoge bouwsnelheid en dus lage overlast aan te houden, werd ingelost. Slechts 19 werkdagen waren de bewoners het huis uit, om vervolgens een warm welkom te krijgen in hun nieuwe woning.” Niet alleen het bouwtempo lag hoog. “Het complete project, van planvorming tot realisatie, werd in 3 jaar tijd uitgevoerd”, aldus Scherpenisse. “De Vogeltjesbuurt was voor Tiwos de snelste en goedkoopste herstructurering. Dat laat zien dat een intensief samenwerkingstraject met bewoners geen extra geld hoeft te kosten.”

Ook in de Rosmolenbuurt waren voordelen zichtbaar van een samenwerking met bewoners, weliswaar met een iets andere insteek. “Daar startten we een participatieproces met de toekomstige bewoners”, geeft Von Meding aan. “In workshops dachten de inwoners na over hoe zij het wonen in hun nieuwe buurt voor zich zagen. ‘Jouw buurt bouw je samen met de nieuwe buren’ was de slogan.” Bewoners werden onder andere betrokken bij het ontwerp van de woningen. “We creëerden samen meer ruimte en bredere groene woonstraten”, vertelt Scherpenisse. “Dankzij de samenwerking met de bewoners is hier een wijk met een rijk nieuw karakter verrezen. Door vroegtijdig energie te steken in contacten en gezamenlijk te ontwerpen, komen we tot een integrale ontwikkeling, die voor alle partijen waarde heeft. Zonder dat de betaalbaarheid wordt aangetast. Dat is een kans die we met zijn allen moeten aangrijpen.” 

Dit artikel verscheen eerder in het vakblad Stedebouw & Architectuur, thema Scholenbouw 2021.

De hele editie is hier te downloaden.