De gevel nieuw denken

maandag 22 mei 2023

Olaf Gipser, oprichter Olaf Gipser Architects

De transitie naar een duurzame moderniteit is begonnen. Als er binnen de architectuur een element is waar de complexiteit hiervan in bijzonder mate samenvalt, dan is het wel de gevel. Hier botsen tegenstrijdige eisen, van energiezuinigheid tot microklimaatbehoefte, van kostenverlaging tot leefkwaliteit. Aangezien de stapeling van vorderingen en hun regimes van kwantificeerbaarheid blijkt de gevel vooral een probleem van getallen te zijn geworden. Een verwonderlijke ontwikkeling waardoor de hooggeïndustrialiseerde bouwcultuur de gevel vaak als laatste domein van esthetiek beschouwd.

Momenten van impasse zijn kansen voor fundamentelere vragen. Een blik in de geschiedenis van de architectuur laat zien dat de gevel nooit allereerst een technische kwestie was, noch alleen een vraag van esthetiek, maar vooral een conceptuele opgave gebonden aan maatschappelijke vraagstukken. Architectuur als discipline van stedelijke cultuur bevat zich met de ruimte van samenleving: architectuur begint met demarcatie en verbinding. De gevel als architectonisch instrument van de sociale productie van ruimte laat zich lezen door de etymologische afkomst van gebal, Oudhoogduits voor hoofd, en nog sterker in het woord façade, afkomstig van facies, Latijn voor gezicht.

‘De gevel was nooit allereerst een technische kwestie, maar een conceptuele opgave gebonden aan maatschappelijke vraagstukken’

Ook bij haar eerste moderne theoretische definitie in de Renaissance wordt de maatschappelijke betekenis van de gevel duidelijk. Leon Battista Alberti concipieerde de openbare voorzijde van de palazzo als een soort bilboard ter communicatie van de politieke ambities van het zich formerende burgerschap. Nog vierhonderd jaar later begrijpt Gottfried Semper de façade als primair maatschappelijk gedreven element. Zijn bekledingstheorie, waarin de gevel als lichte wand van textiel oorsprong is (het Duitse Wand/Gewand voor wand/kleding), anticipeert de bevrijding van haar constructieve taak en de komst van de gordijngevel. Pas met het groeiende milieubewustzijn van de late postmoderne tijd verschuift zich in theorie en praktijk de blik op de gevel als membraan van energiemanagement, zoals Mike Davis met de hyperverdichte gelaagdheid van zijn ‘polyvalente wand voor alle seizoenen’ vooruitloopt.

Wederom dringt een historische ommekeer naar een nieuwe conceptie voor de gevel die terug gaat naar vragen over de maatschappelijke opgaven van architectuur. Er is een urgent gebod van spaarzaamheid met energie en materiaal en tegelijk gaan wij naar een toekomst van sociale verdichting, een mensbeeld van participatie en toe-eigening, stedelijke cohabitatie van mens en niet-mens, veranderingen van klimaat en van ruimtelijke sensibiliteit. Allemaal thema’s van relevantie voor de gevel. De gevel nieuw denken betekent haar gelaagdheid ruimtelijk en architectonisch herzien, de sociale en ecologische productie van ruimte als opgave van de gevel begrijpen en reflecteren over de dualismen rondom de gevel: binnen/buiten, privé/gemeenschappelijk, verticaal/horizontaal, aanzicht/plattegrond.

Stedebouw & Architectuur, thema Gevels & Daken

Dit artikel verscheen eerder in de tweede editie van Stedebouw & Architectuur magazine in 2023. Deze editie verscheen op 28 april.

Je kunt de hele editie digitaal lezen via onze online bibliotheek. Hiervoor dien je een abonnement te hebben. Nog geen lid? Overweeg dan een abonnement en krijg direct toegang tot alle toekomstige én reeds verschenen edities van Stedebouw & Architectuur.