Effecten van massale verhuizingen uit laaggelegen gebieden

De concrete vraag die Van der Voorn in haar proefschrift wilde beantwoorden luidt: “Hoe kan ruimtelijke planning bijdragen aan het levensonderhoud bij terugtrekking uit kustgebieden in Nederland?” Om deze processen rechtvaardig te laten verlopen onderscheidt Van der Voorn twee soorten van rechtvaardig ingrijpen:

• sociale rechtvaardigheid (rechtvaardige procedures);
• sociaal-ruimtelijke rechtvaardigheid (eerlijke verdeling van de lasten en lusten).

De onderzochte strategieën in haar proefschrift zijn gebaseerd op het idee dat de ruimtelijke planning bij terugtrekking op grote schaal inderdaad kan bijdragen aan het behoud van levensonderhoud. Dat lukt vooral door het creëren van een gedeeld voordeel voor de twee betrokken partijen: de overheid als verhuizer en de betrokken huishoudens.

Vier casussen

Het onderzoek dat Van der Voorn deed, leverde het bewijs op dat die eerlijke ‘fysieke’ verdeling inderdaad mogelijk is. Ze onderzocht in vier verschillende casussen hoe omstandigheden de terugtrekkingsstrategieën en de bijbehorende compensatieregelingen beïnvloeden. In twee gevallen (niet in Europa) werd grootschalige terugtrekking gecombineerd met doelstellingen voor plattelandsontwikkeling. De bijbehorende compensatieregelingen waren gericht op het bieden van begeleiding of het faciliteren van vermogen, maar deze strategie liet geen vrijwilligheid toe. De dubbele doelstelling maakte de verplaatsing van een groot deel van de bevolking mogelijk.

In een Oostenrijkse casus lag de focus op het creëren van stimulansen voor vrijwillige deelname aan een compensatieregeling. Het ruime tijdsbestek maakte vrijwilligheid mogelijk door huishoudens de kans te geven om de juiste levensfase te bereiken met daarbij sociale leerprocessen en netwerkeffecten. Overstromingen zorgden bovendien voor natuurlijke stimulansen. Dit had echter ook schadelijke effecten op kwetsbare huishoudens.

In tegenstelling tot de Oostenrijkse casus lag bij de Noordwaardpolder (Biesbosch, foto bovenaan) de focus op het creëren van begrip voor een onvrijwillige compensatieregeling. De Noordwaardpolder werd niet geteisterd door overstromingen, dus dat risico was geen stimulans. Wel werden de bewoners op de hoogte gebracht van het belang van het project voor waterveiligheid op nationale schaal. Ontwerpsessies hielpen bij het inzien van de noodzaak van het project en de bewoners erkenden hun rol bij het bieden van een oplossing voor de bredere samenleving. De Noordwaard-casus biedt inzichten voor het creëren van begrip voor terugtrekking uit gebieden waar rampen (nog) niet aan de orde zijn. De schaal van deze terugtrekking was echter erg klein.

Bevolkingsdaling

De kennis over terugtrekkingsstrategieën die Van der Voorn opdeed uit deze vier casussen, vertaalde ze in het kader van ontwerpend onderzoek naar een strategie voor terugtrekking uit een Nederlands kustgebied: Noordoost-Groningen. Die regio is gekozen als testcase vanwege de demografische achteruitgang die er speelt. Bevolkingsdaling is op zichzelf al een oorzaak om een gebied te verlaten, maar is ook een symptoom van andere factoren. Zo staat het levensonderhoud in regio’s die in verval zijn toch al onder druk. Centralisatie van voorzieningen en het zorgvuldig toewijzen van ruimtelijke middelen (zoals voorzieningen) kan de demografische krimp verminderen. Een strategie met een dubbele doelstelling, (geleidelijke) terugtrekking én centralisatie, kunnen daarom hand in hand gaan. In het scenario voor deze testcase was er, wat de dreiging van het water betreft, sprake van een mogelijk omslagpunt in 2075. Wanneer terugtrekking dan nog niet nodig is, beperkt deze oplossing in ieder geval wel - als bijvangst - de gevolgen van demografische achteruitgang.

In deze strategie is verder sprake van een vrijwillige compensatieregeling. Van uitkoop zal geen sprake zijn, maar wel van een financieringssysteem waarbij aanvragers de regels moeten accepteren. Door invoering van deze regeling kunnen huishoudens kiezen om te blijven of te vertrekken. Ook kunnen ze zelf, binnen de looptijd van de regeling, het moment van verhuizing kiezen. Door de sociale druk en het voorbeeld van de allereerste verhuizers zal dan in de loop van de tijd een opeenvolgende reeks verhuizingen ontstaan.

Het is verder wel een uitdaging om de levenskwaliteit te handhaven van degenen die in de ‘uitzendende’ regio achterblijven. Waar de kwaliteit van leven onder druk staat, dienen andere ingrepen de negatieve effecten van de strategie te verzachten. Het organiseren van een community ondersteunt daarbij de dialoog over de toekomst van een dorp. Dit kan zorgen voor een collectieve verhuizing of voor een stap richting de toekomst, waarbij deze gemeenschap actief op elkaar let met als doel zo lang mogelijk in de uitzendende regio te blijven. Wanneer de leefbaarheid in het dorp echter onvoldoende wordt, kan een collectieve verhuizing uiteindelijk de oplossing zijn. Deze community-strategie zorgt voor meer vertrouwen in de eigen gemeenschap dan in de instituties.

Het hele verhaal van Amber van der Voorn lees je in de nieuwe Stedebouw & Architectuur (#3, thema Transformatie en Transities), met daarin onder andere diverse verhalen die dieper ingaan op de dynamiek van de Nederlandse delta.
S&A #3 vind je als abonnee in je brievenbus en in onze bibliotheek. Nog geen abonnement? Surf dan naar deze pagina.

Tekst: Ysbrand Visser en Amber van der Voorn
Beeld: Shutterstock