De extreme renovatie van MFA Het Zand

Een stukje context: Het Zand, in gebruik genomen in 2006, behoort tot de eerste generatie MFA’s. Het was indertijd dus pionieren, zo vertelt Marcel Gierveld, manager vastgoed bij de Utrechtse Vastgoedorganisatie (UVO). “Zeker in ontwikkelende gebieden zoals Leidsche Rijn heerste indertijd een groot maakbaarheidsgevoel”, zegt hij. “Iedereen die niet geloofde in samen verantwoordelijk zijn, was op groepsniveau een beetje af. Het Zand was dus één van de believers van het multifunctionele concept.”

MFA Het Zand was oorspronkelijk vooral bekend om zijn architectonische verschijning: een ruimteschip dat is geland in de oude Romeinse nederzetting Het Zand. Op den duur ging volgens Gierveld die vorm binnenin het gebouw niet meer samen met de ruimtelijke vertaalslag van de opeenvolgende onderwijsontwikkelingen. “Als open of juist gescheiden ruimtes een negatieve impact op het geven of ontvangen van les leiden, dan zit je op het verkeerde spoor”, aldus Gierveld. “Dan is het een kwestie van tijd voordat ouders zeggen: stuur jouw kind niet naar die school. Je wilt dat de school aantrekkelijk is en blijft. Er wordt nu (na de renovatie; red.) meer vanuit de beleving van het kind gedacht.”

Verantwoordelijkheidsgevoel

Het gebouw moest dus op de schop. Aanleiding daarvoor was naast de ruimtelijke vertaalslag ook de wens voor uitbreiding en de roep om nieuwe installaties. “Als het koud moest zijn, was het warm en andersom”, zegt Arjen Zaal, architect bij VenhoevenCS, over de installaties. VenhoevenCS was verantwoordelijk voor het oorspronkelijke ontwerp en nu voor de renovatie van MFA Het Zand.

“Daarnaast was het vaste meubilair snel verouderd en werden de gemeenschappelijke ruimtes nauwelijks tot niet gebruikt.” Deze redenen waren voldoende voor het Utrechtse bestuur om enkele jaren terug een bezoekje aan de school te brengen. Een belangrijk stap, zegt Gierveld: “De belangstelling voor de functie van het gebouw: doet het nog wat het moet doen? Dat maakt het verschil.”

Een belangrijk aandachtspunt voor de nieuwe plannen van de MFA was de multifunctionaliteit. Het gebouw biedt onderdak aan twee basisscholen, een kinderdagverblijf, een kinderopvang, een buurthuis met theaterzaal en een sporthal, maar de samenwerking tussen deze organisaties bleek niet optimaal. Zaal: “We hadden een gemeenschappelijke ruimte voor alle gebruikers ontworpen: de Hortus. Omdat deze zaal van iedereen was, voelde niemand zich verantwoordelijk. Soms maakte de BSO er op regenachtige dagen gebruik van, maar dat was het.” Bovendien werd in Het Zand steeds meer groepsgewijs gewerkt in plaats van klassikaal, waardoor veel andere ruimtes ook niet meer aan de wensen voldeden.

De gemeente Utrecht trok uiteindelijk enkele miljoenen uit om de school te renoveren. “Voor een goed lesklimaat voor de kinderen”, benadrukt Gierveld. Daarvoor werd het concept van de MFA opnieuw onder de loep genomen. In de praktijk bleek die toch anders te werken, zegt Zaal. “Indertijd was alles experimenteel. Budgetten en ambities lagen ver uiteen. Daarom waren we blij dat we opnieuw met de MFA aan de slag konden, om hem te maken zoals we destijds voor ogen hadden.”

Oplossingsgerichte gemeente

Volgens Gierveld is de betrokkenheid van de lokale overheid een groot goed bij de ontwikkeling van onderwijsvastgoed. Scholen bezoeken om te ervaren wat er misgaat, is wat hem betreft de eerste stap. “Wil je dat niet doen omdat er werk uit komt, dan stel je andere prioriteiten”, zegt hij. In het geval van MFA Het Zand maakte de gemeente Utrecht zich hard om de staat van hun onderwijsvastgoed in beeld te brengen. Dat vraagt om lef en levert enorme winst: “Het besef dat we dit toekomstbestendig maken voor vele generaties kinderen. In die zin is het heel gezond om regelmatig een investering te doen om de levensduur te bevorderen.”

De gemeente Utrecht is op woensdag 11 oktober 2023 gastheer van het Duurzame & Gezonde Scholen Congres. Daarin komen veel meer van dit soort vraagstukken uitgebreid aanbod (IHS, netcongestie, multifunctioneel ruimtegebruik). Alle info over het congres lees je hier.

De renovatie

In 2021 zijn de werkzaamheden gestart. Het interieur van MFA Het Zand is daarbij nagenoeg tot het casco terug gestript. Ook is de decentrale ventilatie vervangen voor een centrale en is het interieur warmer en robuuster gemaakt. “We hebben veel hout toegepast”, zegt Zaal, “inclusief een tribunetrap. Ook hebben we een heleboel buitenklassikale ruimtes toegepast met verschillende privacy-gradaties. Zo kun je één-op-één zitten en in groepen van klein tot groot, zonder het overzicht te verliezen vanaf het klaslokaal.” Bij deze inrichting hebben de twee scholen van Het Zand een ‘flinke vinger in de pap gehad’. “Hun wensen kwamen met het budget overeen. Voordeel daarin was dat we niet de hele gevel opnieuw hoefden aan te brengen, zodat een groot deel van het budget bewaard bleef voor het interieur en de installaties.”

Door de centrale ventilatie-installatie betaalt de MFA een stuk minder energiekosten. Daar staat tegenover dat een centrale ventilatie leidt tot minder verdiepingshoogte in met name de verkeersruimten. “Door ook die ruimtes extra licht te maken en een mooie bamboeafwerking te geven, zien ze er ruim en warm uit”, aldus Zaal. Zo is het gebouw nu bijna energieneutraal (BENG), zonder dat het comfort van gebruikers in het geding komt. Saillant detail is dat tijdens het oorspronkelijke ontwerp al rekening werd gehouden met een bepaalde flexibiliteit van het pand. Zaal legt uit: “Het hele gebouw bezit een kolom-balk structuur. Dat maakt het makkelijker om een nieuwe plattegrond aan te brengen. Omdat we daar destijds rekening mee hadden gehouden, konden we nu relatief makkelijk een andere indeling maken.” 

De toekomst van de MFA 

VenhoevenCS had met Het Zand een unieke uitdaging: het MFA-concept aansterken. Is dat gelukt? “Eigenlijk heeft Het Zand vanaf het begin al gefunctioneerd als integraal kindcentrum (IKC; red.)”, zegt Zaal. “Er werd te weinig gemeenschappelijk georganiseerd. In het nieuwe ontwerp worden opnieuw veel ruimtes gedeeld, zoals de gymzaal, de BSO-ruimtes en de theaterzaal in het buurthuis. Ook is er De Hortus, de oorspronkelijke gemeenschapsruimte. Dit is nu een centraal ontmoetingsplein voor het buurthuis geworden. De gebruikers hiervan komen nu in een drie verdiepingen hoge ruimte binnen, met een gezellige zithoek, biljarttafel en bar. Het is nog steeds het hart van het gebouw, maar nu met een specifieke functie en afgesloten van de BSO en de scholen.” 

De BSO maakt na schooltijd behalve van hun eigen ruimten ook gebruik van de leerpleinen in de scholen. “In die zin functioneert het gebouw als IKC”, zegt Zaal. Het is de architect om het even of je het gebouw een MFA of een IKC noemt. Belangrijker vindt hij de behoeftes van de gebruikers, die per school verschillen. “Wij werken op dit moment aan een IKC in Roelofarendsveen, waar de gebruikers het liefst alle ruimtes samen gebruiken, terwijl we eerder een MFA in Leiden hebben ontworpen waar de scholen weinig tot niets met elkaar deelden. Het is zonde als je zulke mooie voorzieningen leeg hebt staan. Er is altijd een vorm van synergie mogelijk, maar het is afhankelijk van de gebruiker hoe groot die onderling is.” Het is aan de opdrachtgever en de architect, zegt Zaal, om een multifunctioneel gebouw te ontwerpen waar zoveel mogelijk gebruik van kan worden gemaakt.

Denken in schillen

Volgens Gierveld moeten we veel meer in schillen van gebouwen gaan denken, willen we ons vastgoed toekomstbestendig maken. Vooral in onderwijsgebouwen is goed te zien waarom. “Sommige dingen zijn aan mode onderhevig, zoals klassikaal lesgeven of in domeinen”, zegt hij. “Ik denk dat als een school tien keer van schooldirecteur wisselt, er acht keer geroepen wordt: ‘Zo kan ik geen les geven!’ Je wilt dus een flexibele binnenkant hebben. Zo kun je zaken als materiaal, dat ook sneller af te schrijven is, aanpassen op de huidige tijd. Het casco moet dan net als de Domtoren voor zevenhonderd jaar kunnen blijven staan. Denken in schillen, daar moeten we beter in worden.”

Trots

Volgens Gierveld is de transformatie van MFA Het Zand ‘de meest extreme’ van alle scholen die in Utrecht worden aangepakt. Gierveld prijst daarin voornamelijk het schoolbestuur om hun lef. “De eerste indruk (bij verouderde schoolgebouwen; red.) is vaak: dat gebouw moet volledig gesloopt worden”, zegt hij. “Tegenwoordig oogsten we zoveel mogelijk materialen. Het schoolbestuur vond dat we dat hier ook moesten doen, wat ertoe leidde dat we die optie eerst hebben onderzocht. Daarom zijn wij, en ook het schoolbestuur, echt trots dat een belangrijk deel van het casco opnieuw is benut.”

Gierveld benadrukt bovendien het belang van participatie. “Dat is echt een verdienste van Ronald Roos (projectleider gemeente Utrecht; red.)”, zegt Gierveld. “Als je het hebt over een kindvriendelijk gebouw, dan kijk je al gauw naar Frisse Scholen, veiligheid en overzicht. Over het perspectief van het kind is geen specificatie te vinden.” Daarom werd vanuit de gemeente eerst bekeken en duidelijk opgeschreven wat voor de leerling belangrijk is en hoe dat invloed had op het ontwerp. “Dat leidde tot een aanvullend document vanuit het perspectief van het kind.” Elementen zoals een duidelijke ingang, waar de trap in het gebouw zich bevindt en hoe je als kind overzicht houdt, kregen daarom extra aandacht in het ontwerp. 

Oplevering MFA Het Zand

De renovatie van MFA Het Zand is voor de coronapandemie gecontracteerd, met enige vertragingen van dien. Ook de oorlog in Oekraïne heeft voor achterstanden van materiaallevering gezorgd, zegt Gierveld. “Vooral de aannemer heeft alle crises beleefd”, zegt hij. “Diep respect daarvoor.” De verwachte oplevering was oorspronkelijk zomer 2022, maar is vanwege deze omstandigheden verplaatst naar voorjaar 2023. 

Dit artikel verscheen eerder in Stedebouw & Architectuur, editie Scholenbouw van 2022. Je kunt de editie nabestellen. Een exemplaar kost € 25,- exclusief verzendkosten. Mail naar administratie@acquirepublishing.nl met jouw NAW-gegevens en (indien noodzakelijk) een opdrachtnummer.

Wil je alle (digitale) edities van Stedebouw & Architectuur lezen, inclusief de Innovatiecatalogus (print)? Neem dan een abonnement.

Veel meer over dit onderwerp ontdek je tijdens het Duurzame & Gezonde Scholen Congres op 11 oktober 2023 in Utrecht.