Inspiratiedag Renovatie: Wees voorbereid op 2050

Foto's door The Arrows

Renovatie moet van een nice to have naar absoluut noodzakelijk. Dat beaamt Andy van den Dobbelsteen, hoogleraar Climate Design & Sustainability aan de TU Delft. Hij trapte de Inspiratiedag Renovatie af met een kritische blik op de toekomst: droogte, overstromingen en extreme hitte. “We gaan dit vaker meemaken, vrees ik”, was zijn voorspelling. “In mijn jeugd was 26 graden heet, nu is dat 40 graden. En vergeet niet: door het hitte-eilandeffect is het in steden vaak zelfs 8 graden heter. Dat zie je nooit op het nieuws.”

Waterpleinen en overstromingsbestendige woningen

We moeten vandaag al voorsorteren willen we het tij keren. Bestaande bouw is daarvoor bij uitstek geschikt, vindt Van den Dobbelsteen. “We hebben een hoop steden met arbeiderswijken. Die zijn versteend, dus met hoge temperaturen.” Pas groen toe in deze wijken, zo pleit de hoogleraar, want dit werkt als ‘een natuurlijke airconditioning’. Vang bovendien water op in kelders, tanks en binnenstedelijke watertjes, zodat het waterprobleem wordt verkleind. “Dit hoeven geen civieltechnische oplossingen te zijn. Op het dak liggen kansen en anders hebben we de begane grond, zoals met waterpleinen in Rotterdam.”

Dat de mogelijkheden voorhanden zijn, illustreerde Van den Dobbelsteen met de plannen voor de Zuidplaspolder. In dit gebied tussen Rotterdam, Zoetermeer en Gouda worden op het diepste punt – ruim zeven meter onder zeeniveau – overstromingsbestendige woningen gebouwd. Al sinds 2008 wordt onderzocht hoe deze andere woningtypes door middel van een minipolder of carport als waterreservoir klimaatbestendig kunnen zijn. “Het kost wat meer, maar het bespaart miljarden als er een overstroming is”, aldus de hoogleraar. 

Gratis MOOC

Ook tegen hitte kunnen we ons wapenen. “Kijk naar Zuid-Europa, daar benutten ze technieken om comfortabel te leven in warmere klimaatomstandigheden”, zegt Van den Dobbelsteen. “Gebruik die slimme principes, bijvoorbeeld door passief te koelen door bioklimatisch ontwerp.” Zo is bijvoorbeeld de bodem in Nederland gemiddeld relatief koel: 12 graden. “Warmtepompsystemen zijn dus ideaal om zowel te verwarmen als te verkoelen.”

Met systemen zoals warmtepompen, alsook de opwerk van zonne-energie, moeten we onze CO2-uitstoot zo snel mogelijk naar nul brengen. Hiervoor ontwierp Van den Dobbelsteen eerder al een Massive Open Online Course (MOOC). “In zeven weken krijg je in kleine lessen uitgelegd hoe je in een jaar jouw gebouw naar nul CO2-uitstoot kunt brengen”, zegt hij. De MOOC is gratis te volgen en wordt ondersteund met de korte film Energieslaven, winnaar van een Gouden Reiger.

Stappenplan

Om met zo weinig technische middelen de energievraag op te lossen in een gebied, adviseert Van den Dobbelsteen het volgende:

1. Bestudeer de lokale karakteristieken voordat je gaat ontwerpen
2. Reduceer de energievraag door bijv. bioklimatisch ontwerp
3. Hergebruik (rest)stromen
4. Los de resterende vraag duurzaam op

“Als je dit idee volgt, kom je op de goedkoopste manier tot energieneutraal”, zegt hij. Hij benadrukt vooral de kansen voor wisselwerkingen, zoals supermarkten die de uitgeblazen warmte van hun verkoelingssystemen kunnen inzetten voor het verwarmen van woningen. “Dan reduceer je 60 procent van de CO2-uitstoot zonder de noodzaak voor woningrenovatie, puur door een slimme koppeling.” Moet je dan toch renoveren, leer dan van Prêt-à-Loger: een ‘huid’ die over een woning uit 1960 wort getrokken om het energieneutraal én comortabeler te maken.

Van den Dobbelsteen pleit niet voor een miljoen nieuwe woningen, maar voor een miljoen woningen. Renovatie moet meetellen, óók in sociale huur. “Niet slopen, maar optoppen en renoveren”, zo bepleit de hoogleraar. “De optopping kan een energiecentrale worden voor de onderbouw, waar weer meer woningen in passen.” Zo lossen we het woningtekort op en werken we aan klimaat, duurzaamheid en omgevingskwaliteit. Allemaal zonder nieuwbouw. 

De zachte laag

Emile van Vugt van FAAM architects nam ons mee in een zachtere kijk op de bouwsector. Het architectenbureau vliegt zijn ontwerpen als eerste aan vanuit ecologie en erfgoedwaarde. “Dat is belangrijker voor ons dan de technische laag”, aldus Van Vugt. Waarom? “Nieuwe tijden vragen om nieuwe perspectieven. Dus in plaats van de ecoloog achteraf te betrekken, plaatsen wij hem structureel vooraan. Dat leidt tot meer biodiversiteit en natuurinclusieve gebouwen en omgevingen.”

Om deze ambities om te zetten in praktische richtlijnen heeft FAAM architects de ontwerpstrategie Regeneratief Ontwerpen bedacht. Met deze methode weegt het bureau natuur, omgeving en sociale aspecten mee in de bouwplannen, zodat architectuur ontstaat die de omgeving versterkt. “In huidige modellen komen die aspecten namelijk te weinig aan bod”, zegt Van Vugt. “Men lost veelal alles op zijn eigen plot op. We moeten van die houding af. Wij zien bouwen dan ook vooral als verrijking.”

Onderzoek, hergebruik, versterk

Projecten van FAAM architects beginnen standaard met een quickscan van de bodem, de flora en fauna en de historie van de plek. “Je moet weten waar je bouwt”, argumenteert Van Vugt. “Dan weet je waar je de meeste waarde uit kunt halen.” De architect noemt woningbouwwijken met erfscheiding als voorbeeld. “Dat is altijd een moeilijk onderwerp, want erven zijn privacygevoelig. Als je anders nadenkt over hoe men groen kan beleven, dan kun je de achtertuin kleiner maken en het gezamenlijke groen groter. In Scandinavië doen ze dat al jaren.”

Van Vugts grootste tip: betrek andere stakeholders. Bij wijkstructureringen speelt de gemeente een grote rol, maar ook nabijgelegen betrokkenen en bewoners hebben een waardevolle stem. Een voorbeeld is de Gildebuurt: in deze wijkverdichting zijn nieuwe woningen en meer groen gerealiseerd door de parkeergelegenheid uit de straten te halen. Over de Gildebuurt is te lezen in deze preview van Stedebouw & Architectuur magazine uit 2022.

Ook de omgeving kan gebaat zijn bij hoogwaardig hergebruik tijdens een renovatie. Zo verwijst Van Vugt naar het paviljoen Pannenhoef-Leemerhoef op het landgoed Eikenburg. In dit project is staal uit een ander gebouw hergebruikt door nauwe samenwerking met slopers en staalverwerkers. Bovendien heeft ander hergebruikt materiaal zoals buitentrappen, balklaagje en galerijhekken een sterke verbinding met de omgeving en de betrokken stakeholders. Deze vorm van circulair ontwerpen staat volgens Van Vugt helaas nog in de kinderschoenen: “Bijna niemand geeft garanties. Daarmee lopen we tegen ons eigen kwaliteitssysteem aan, zoals die ooit is bedacht. Dat zit circulariteit in de weg.”

Strijden tegen zonnestraling

In de sessie van Eva Stache, architect en onderzoeker bij de TU Delft, kwam de herontwikkeling van onze openbare ruimte aan de orde. Stache concludeert dat onze manier van ontwerpen ingrijpend is veranderd door klimatologische ontwikkelingen zoals hitte en wateroverlast. “Een veelheid van die problemen heeft te maken met onze manier van denken”, zegt ze.

Volgens de wetenschap kan de temperatuur in binnensteden in 2050 oplopen tot wel 48 graden Celsius. Daar komt bij dat materiaal zoals asfalt of bitumen tot wel 77 graden Celsius kan oplopen. “Daar moeten we iets mee”, aldus Stache. Zij heeft op basis van onderzoek uitgerekend dat dit hitte-eilandeffect ontstaat door zonnestraling die in onze gebouwde omgeving blijft hangen. Deze straling verwarmt niet de lucht, maar wel de objecten die worden geraakt, zoals gevels en bestrating. “En zo ook het menselijk lichaam. Deze straling is namelijk de oorzaak van hogere gevoelstemperaturen.” Meer informatie over deze straling is in dit artikel te vinden. 

Bekleed het hele gebouw

Omdat zonnestraling in een bebouwde omgeving ruimschoots de kans heeft om te reflecteren op glasoppervlakken, gevels en bestrating, dient de straling onderbroken te worden. Immers: hoe hoger de bebouwing hoe warmer het wordt. “Dus, wat nou als we groen inzetten?” aldus Stache. “De straling komt op de planten terecht en dan begint de fotosynthese. Zo kunnen we een omgeving lokaal tot 8 graden koelen.” Bovendien kan dit groen, vooral bomen, water opvangen en wegpompen. “Als de omgeving dan opwarmt, pompen bomen het water uit hun bodem op en evaporeren ze dit. Dan koelen ze zichzelf én de omgeving.” 

“Vegetatie is als een warmtepomp: we kunnen water plaatsen waar het nu niet is”, zegt Stache. Over die functie wordt nu nauwelijks gesproken, terwijl hiermee dure installaties worden voorkomen. “Een volwassen populier kan dagelijks tot wel 1.500 liter water oppompen en transpireren.” Toch moeten we niet onze heil vinden in slechts bomen, zegt de architect. “Daken worden veelal bekleed met groen, maar gevels zijn eigenlijk de grootste boosdoeners bij hitte. Het hele gebouw zou bekleed moeten worden met groen.”

Stache sloot haar sessie af met een sterke uitspraak: “Het klimaat houdt geen rekening van wie een gebouw is. Als we dit probleem willen oplossen, moeten we het integraal benaderen en alle eigenaren betrekken.”

Dit verslag maakt onderdeel uit van een artikelenreeks over de inhoudelijke sessies die tijdens de Inspiratiedag Renovatie de revue passeerden. Volgende week vind je deel twee van de reeks terug op Stedebouw & Architectuur.