‘Een gebouw moet iets teruggeven aan buurt en bewoners’

De kern van het werk van Ianthe Mantingh komt het best tot uitdrukking in het motto van haar bureau Zijdekwartier Architecten: ‘Zachte kanten bouwen sterke buurten’. “De mens is immers een sociaal wezen”, begint Mantingh, “waarbij betekenisvolle relaties ieders leven glans geven. Dat er in een straat ook mensen zijn die helemaal geen contact willen, is een dooddoener. Dat hoor ik echter wel vaker, als ik in presentaties vertel wat we allemaal kunnen doen om ontmoeting te faciliteren. Het is een onderschatting van de enorme maatschappelijke uitdagingen waarvoor we staan. En het is te makkelijk om te zeggen dat mensen zichzelf maar moeten redden. De armoede van onze welvaart, zo stelde Teun Toebes terecht, is dat we denken dat we elkaar niet meer nodig hebben.

Diepe voortuinen

Je hoeft niet met de hele buurt beste vrienden te worden, maar laten we in elke buurt een beetje oog voor elkaar krijgen. Dat lukt bijvoorbeeld vaak minder goed in van die heel rijke, vooroorlogse wijken met enorm diepe voortuinen. Iedereen zit maar in zijn eigen woonkamer of achtertuin en niemand ontmoet elkaar meer. In buurten waar de straten iets smaller zijn, waar kinderen op straat spelen en de voortuinen minder diep zijn, kijken mensen nog wel naar elkaar om.

Omdat ons een zorgtekort staat te wachten, hebben we helemaal geen keuze of we het leuk vinden om elkaar meer te ontmoeten. We moeten er juist meer voor elkaar zijn. Als er echter geen contact is tussen mensen, is er nooit vertrouwen en saamhorigheid en is er ook nooit hulp over en weer. Zo gaat het in heel veel buurten in Nederland en ik vind dat doodeng.

In de architectuur is altijd wel aandacht geweest voor de mens in de samenleving. In elke periode reageerde de architectuur, met de beste bedoelingen, op hoe de mensen daarvóór leefden. Zo werden de naoorlogse uitbreidingswijken, zoals Den Haag Zuidwest, op een snelle en efficiënte manier gebouwd, maar zien we nu dat het daar ontbreekt aan menselijke maat, tussenmaat en eigenaarschap. Er is daar vooral gebouwd voor het individu, wat toen sociologisch gezien een groot gedachtegoed was. De mens hoefde zich niet meer te verhouden tot zijn buurt of een benauwd kringetje eromheen, maar tot de hele stad. Die tussenmaat was er bewust niet, want in een tijd van vrijheid, zelfontplooiing en emancipatie zou dat niet meer nodig zijn.

Zo zijn die buurten ontworpen als logische reactie op de manier waarop mensen voor de oorlog in de binnensteden woonden: verkrot met slechte hygiënische omstandigheden, noem maar op. Dáárna kwamen bijvoorbeeld de bloemkoolwijken, wat juist weer een reactie was op het anonieme van die naoorlogse uitbreidingswijken. Kleinschaliger, met veel doodlopende straatjes en woonerven en weer heel veel voordeuren aan de straat. Ook daar zien we nu echter dat de leefbaarheid enorm onder druk staat, ook omdat de auto er de hele openbare ruimte overnam.

Focus op aantallen

Tegenwoordig gaat het vooral over de woningnood, waarbij het verontrustend is dat er alleen maar op aantallen wordt gefocust. Als snelle oplossing wordt hier en daar een blokje geplaatst, met weinig samenhang en kwaliteit. We hebben echter een veel grotere verantwoordelijkheid dan dat. Laten we het nu alsjeblieft goed doen! Dat hoeft helemaal geen extra tijd en geld te kosten, maar vooral wat extra aandacht. Een gebouw kan nooit een doel op zichzelf zijn. Je kan nooit alleen maar huizen toevoegen. Een gebouw moet ook altijd iets teruggeven aan de buurt en aan de bewoners.

Ook de vergrijzing is een actuele golf, waarbij steeds meer mensen hun zorg thuis ontvangen. Bovendien zien we gigantisch veel eenzaamheid, ook onder jongeren, en kansenongelijkheid van kinderen die in een bepaalde buurt worden geboren. Verder gaat in een aantal buurten de leefbaarheid enorm achteruit. Als architecten dienen wij daarom, ook ter preventie, buurten en gebouwen te ontwerpen waardoor mensen makkelijker contact kunnen maken en een beetje oog voor elkaar krijgen. Zo helpen we misschien eenzaamheid te voorkomen en iedereen die werkt aan de gebouwde omgeving moet dat beseffen. Daarom zijn we, als Zijdekwartier, ook lid van de Nationale Coalitie tegen Eenzaamheid: om het signaal af te geven dat wij hier een rol en verantwoordelijkheid hebben. We moeten echt anders omgaan met buurten en gebouwen en het sociale en fysieke domein gaan verbinden.

• Ontmoeting
  “Vijftien jaar geleden werd ik glazig aangekeken als ik het had over ruimte maken voor ontmoeting, maar inmiddels is het een modewoord. Ieder gebouw is tegenwoordig ‘gemaakt voor ontmoeting’ en de joker is de ontmoetingsruimte. Daar denkt de vakwereld echt te makkelijk over. Dan lees je over een ‘heel mooi appartementengebouw met terras op het dak, waar bewoners naartoe kunnen om elkaar te ontmoeten’. Alsof het een soort sport is - ‘Ik zit op ontmoeten’ - en dan moet jij daarnaartoe. Mensen die eenzaam zijn, gaan niet naar een dakterras om van hun eenzaamheid af te komen. Zo werkt het niet. Je bent eenzaam omdat je pijn en last hebt van een tekort aan sociale verbinding. Om daaruit te komen, kun je heel kleine stapjes maken, een keer een knikje van een buurman krijgen en dan een keer een praatje maken. Dat groeit heel langzaam en daar dienen wij de ruimte aan te geven. Naar zo’n dakterras ga je alleen als je sociaal zeker bent.”

Tekort aan kennis

Soms wordt er alleen maar naar mooie façades en een efficiënte indeling gekeken. Dat is ook logisch, zo zijn veel architecten opgeleid. Maar eigenlijk vind ik dat je pas voor mensen kan gaan bouwen, als je een beetje sociologische en psychologische kennis hebt. Je kan niet iets verzinnen voor iemand, als je niet begrijpt wat er werkelijk aan de hand is. Toen ik 25 jaar geleden in Delft studeerde, was het de tijd van de Superdutch met die enorm conceptuele bureaus, zoals Rem Koolhaas’ OMA en MVRDV. Wij werden zo ook opgeleid, maar ik vond dat veel te plat. Voor wie doen we dit nu? Ik wilde vooral gebouwen ontwerpen waarin je je veilig, thuis of welkom voelt en dat werd in Delft niet onderwezen. Het ging nauwelijks over mensen. Dus toen heb ik onder andere in Amsterdam colleges stadssociologie gevolgd en ben er over gaan lezen. Nu denken we steeds meer na over die samenleving. Wat heeft die samenleving nodig en hoe kunnen mensen daarin prettig wonen? Hoe kunnen ze goed hun thuis vinden? Hoe kunnen ze goed naar buiten? Hoe kunnen ze zich ergens veilig voelen? En dan pas komt het ontwerp.

Dat alles vraagt om een omgekeerde manier van kijken, maar dat zie ik nog niet overal gebeuren. Er is wel steeds meer aandacht voor maatschappelijke uitdagingen, ook in Delft, en er wordt nu meer onderzoek gedaan naar sociale duurzaamheid. Dat begint bij een andere mindset, wil je er goed naar kunnen kijken. Vaak helpen heel kleine ingrepen al iets, maar helemaal mooi is het als je bijvoorbeeld het stedenbouwkundige weefsel kan aanpassen. Een fijne buurt begint bij goede stedenbouw, want goede stedenbouw kan slechte architectuur verdragen, maar andersom niet.”

Ianthe Mantingh is architect en directeur van Zijdekwartier Architecten.

Ontdek meer over het vormgeven van de inclusieve samenleving op deze webpagina van Zijdekwartier Architecten (mét video).

Lees ook het artikel over de fysieke ingrepen die architect Ianthe Mantingh voorstelt en/of toepast.

Blijf op de hoogte van al ons nieuws en abonneer je ook op de wekelijkse nieuwsbrief van Stedebouw & Architectuur.

Tekst: Ysbrand Visser
Render (bovenaan): Sumatrahof, Leiden (Zijdekwartier Architecten)