'Geen gelijke kansen als schoolgebouwen uit elkaar vallen'

Dat podium stond opgesteld in de erg sfeervolle en circulaire DeFabrique in Utrecht, waar dagvoorzitter Rob van der Westen (SPO Utrecht) onder de tweehonderd aanwezigen in de zaal tal van experts uit het vakgebied herkende. Zij kregen zowel plenair als in twintig verdiepende parallelsessies tal van oplossingen voorgeschoteld over onderwerpen als het binnenklimaat, financiering en netcongestie. Ook verduurzaming en circulariteit waren woensdag 11 oktober belangrijke issues, wat al meteen bleek door de volledig in het groen geklede Van der Westen (foto boven). Vandaar ook zijn pluim voor de gemeente Utrecht, gastheer van deze dag, die flink investeert in de verduurzaming van schoolgebouwen.

De aftrap van het Duurzame & Gezonde Scholen Congres was dan ook voor Matthijs Schreurs, manager en afdelingshoofd bij de Vastgoedorganisatie van de gemeente Utrecht. Hij legde uit dat zijn eigen tweeling hun school niet had gekozen op basis van vriendjes of de leerkrachten, maar juist door het fijne en gezonde schoolgebouw. Een passend statement aan het begin van deze dag, dat door velen - van architect tot installateur - werd herhaald.

Voor dat fijne en gezonde schoolgebouw zijn echter wel extra financiën van het Rijk nodig, aldus Schreurs, die na een recente toezegging van het Groeifonds nu zijn hoop vestigt op de formerende partijen na de komende verkiezingen. Ondertussen laten schitterende projecten in Utrecht al zien wat er mogelijk is. Zo is de Sportcampus Leidsche Rijn College op basis van levensduurkosten en met ondergrondse waterbuffers helemaal energieneutraal geworden en werd juist deze woensdag het ‘extreem’ gerenoveerde MFA Het Zand geopend.

Samenwerken

Waar Schreurs eindigde met het benoemen van ‘samenwerken aan de voorkant’ als één van de succesfactoren, nam keynote-spreker Wichert Eikelenboom dat stokje meteen over, door te stellen: “Voor veel schoolbestuurders is het bouwen van een school best spannend. Die angst beperkt ons denken en dan is juist samenwerken erg belangrijk.”

Nog spannender is echter de exploitatiefase van het schoolgebouw, die vaak meer kost dan de bouw zelf. Dus daar liggen ook de kansen, aldus Eikelenboom. “Kijk eens verder dan de cyclus van vier jaar, die je vaak tegenkomt. Waarom denken we in termen van veertig jaar en dan slopen? Ook dan is een gebouw nog geld waard en die waarde kun je daarom naar voren halen. Geef bovendien een kans aan investeringen waarvan je nog niet weet of die gaan lukken”, waarna Eikelenboom afsloot met een hartgrondig pleidooi voor duurzaamheid en circulariteit, zodat de CO2-uitstoot van schoolgebouwen (en de bouw ervan) omlaaggaat.

Ruimtes delen

Dat laatste kwam in de loop van de dag volop aan de orde tijdens de vele deelsessies. Zo is één van de oplossingen het delen van verschillende ruimtes en lokalen in een onderwijsgebouw, met bijvoorbeeld de kinderopvang. Daarover weet Bertus Koot als geen ander veel te vertellen, namens zijn stichting Kind & Co Ludens. Maar het is niet eenvoudig om dat delen van ruimtes over de bühne te krijgen in hun 480 locaties met kinderopvang (137 locaties in Utrecht). Willen organisaties wel ruimtes als keukens, kantoren en klaslokalen delen en meer integraal samenwerken? De onderwijsvisie van een school moet wel bij die samenwerking passen en dat is lang niet altijd het geval, bleek in de sessie.

Koots innovatieve oplossingen komen soms nog te vroeg en integraal bouwen lukt dan ook niet. En dan wordt het moeilijk om maatschappelijk vastgoed te realiseren, waardoor Kind & Co Ludens soms toch moet kiezen voor het bouwen van eigen vastgoed. Een gemiste kans, aldus Koot, en voor een kinderopvang bovendien bijna niet meer haalbaar en betaalbaar. De financieringsstructuren zitten dat vaak in de weg en ook wet- en regelgeving knelt regelmatig. Zo is een ruwe gevel voor een school geen probleem, maar wel voor een kinderdagverblijf.

Binnenmilieu

Slimme en duurzame oplossingen stonden ook centraal in het panelgesprek na de lunch, waarbij Simon Klijnsma (Daikin) aangaf dat met installaties het binnenmilieu in scholen absoluut goed geregeld kan worden. Anderzijds zijn aspecten als de financiering en hittestress nog wel vaak lastig, wat je bijvoorbeeld aanpakt door te kiezen voor (juist) minder installaties en minder bouwmassa.

Bart Advokaat (Merosch) pleitte ervoor om te profiteren van de verkoelende werking van groen in de buitenruimte, zodat er binnen minder techniek nodig is. Daniel Biesheuvel (EVA architecten) stelde vervolgens dat minder bouwmassa, naast gunstige effecten, ook grotere temperatuurschommelingen en dus eerder hittestress met zich meebrengt. Dat kan deels aangepakt worden met de juiste oriëntatie van een gebouw en met meer overstekken. Met biobased materialen, zo voegde Advokaat toe, heb je de temperatuur ook beter in de hand.

Jos Boon (SPO Utrecht) komt nog veel te vaak tegen dat de ventilatie niet op orde is en de CO2-meters volop uitslaan. Ook het koelen (bijvoorbeeld in de nacht) is zelden goed geregeld, maar actief koelen is volgens Klijnsma wel makkelijk te realiseren in een ontwerp. Het onderwerp komt vaak voor in bestekken, maar in de uitvoering - zo ervaart Advokaat - sneuvelt dat meestal. Vandaar ook dat de panelleden benadrukten dat de samenwerking van alle partijen al vooraf moet starten en ook na oplevering niet mag eindigen.

Revolutionaire ventilatie

Ook in de overige sessies in het middagprogramma kwamen opnieuw tal van oplossingen aan bod. Bijzonder indrukwekkend was de oplevering van het Langeveldgebouw (Erasmus Universiteit Rotterdam; Paul de Ruiter Architects), waarin de innovatieve verwarming, koeling en ventilatie een wereldprimeur is voor een onderwijsgebouw (bekijk zeker de video over dit revolutionaire Earth, Wind & Fire systeem). BAM Bouw & Techniek durfde deze uitdaging wel aan, aldus Gijs Leffers, maar ook de aanbesteding - met een concurrentiegerichte dialoog - hielp mee om dit project tot een succes te maken. Daarover vertelde Danny Bosman (Ryse): “Zo was er voor marktpartijen een maximale uitdaging, die ruimte liet voor nieuwe ideeën en innovaties. Ook belangrijk was de gezamenlijke kick-off om elkaars verwachtingen te delen, inclusief verwachtingen die vaak onuitgesproken blijven.”

Het Nieuwe Normaal

In de sessie van Simon de Ruig (Draaijer) werd uitgebreid stilgestaan bij de circulaire kansen in bouwprojecten. Hij verwees onder meer naar ‘Het Nieuwe Normaal’ van Cirkelstad, dat eind van dit jaar met nieuwe, uit de praktijk afkomstige richtlijnen komt om veel gemakkelijker circulariteit te kunnen toepassen. Ook hij stelde dat er op basis van het rekenen met de levensduurkosten veel winst valt te behalen. Dat laatste geldt ook voor het zoeken van samenwerkingen, omdat er volgens hem ontzettend veel hulpmiddelen beschikbaar zijn die te weinig gebruikt worden.

Draaijer gebruikt onder meer de vele beschikbare data (openbaar en uit onderwijsorganisaties) om projecten van de grond te krijgen. Voor Integrale Huisvestingsplannen moeten volgens De Ruig data altijd het startpunt vormen. Werk vervolgens met indicatoren van Het Nieuwe Normaal, maak als schoolbestuur goede afspraken met de gemeente over circulair inkopen en wees ambitieus: “BENG is geen ambitie, maar het absolute minimum. We kunnen het tegenwoordig echter gemakkelijk veel beter doen”, besloot De Ruig.

Netcongestie

Ook in een van de slotsessies kwam duurzaamheid aan de orde, maar dit keer vanuit een ander perspectief: netcongestie. Tal van scholen zijn die drempel inmiddels tegengekomen, bleek wel uit de grote belangstelling en de soms wanhopige reacties in de zaal. Scholen kunnen daardoor niet gerealiseerd worden en er is zelfs een school die vanaf 16.00 uur géén elektriciteit meer mag afnemen. Rijk Groenewoud (Next2Company) vertelde over een onderzoek, waarin tal van type gebouwen onder de loep werden genomen. Daardoor vermoedt hij dat er voor veel scholen wel een oplossing te bedenken is. De basis daarvan zit ’m in drie zaken:

• actief begrenzen hoeveel zelf opgewekte energie er teruggeleverd wordt aan het net;
• zorgen dat je eigen verbruik samenvalt met de pieken tijdens het opwekken van elektriciteit;
• de opslag van elektriciteit in batterijen om die vervolgens in de avond of ochtend te gebruiken.

Vooral door ook op de energiemarkt actief te gaan handelen en bij te dragen aan het balanceren van het net, kan een rendabele business case in zicht komen. En is er misschien geen grootverbruikersaansluiting nodig.

Boordevol inspiratie

Het congres werd afgesloten met twee mooie uitsmijters, waarbij de Utrechtse wethouder Eelco Eerenberg een sterk betoog boordevol inspiratie afstak. “Onderwijs kan niet zonder een goed gebouw”, was ook zijn heldere boodschap, perfect passend bij de intenties van dit congres. Hij benoemde in dit kader drie thema’s als leidraad voor zijn visie (Rijke Schooldag, De verdichtende stad en Gelijke kansen) en lichtte die drie items toe met motiverende voorbeelden.

Schaf de schoolbel niet af, stelde Eerenberg over de Rijke Schooldag, want daarmee moet het voor kinderen niet ophouden op school. Bied ze met een extra aanbod aan activiteiten ook na schooltijd kansen, met name voor kinderen die niet naar de hockeyclub of atletiekbaan gaan. Hij erkende dat ook in Utrecht de kansen ongelijk verdeeld zijn, maar met een ‘warm, vriendelijk’ gebouw kun je daar absoluut iets aan doen. “Zo kan de school een sociale lift bieden en hoeven kinderen niet de rest van de middag buiten op straat rond te hangen. We moeten dan wel meer investeren in de wijken waar nu de minst inspirerende scholen staan.”

In het kader van verdichting en inbreiding in de stad, benoemde hij de geplande, autovrije woonwijk Merwede, waarin misschien wel een torenhoog gebouw komt, met bijvoorbeeld op de zesde verdieping pas de school. “Dat vraagt dan wel om nieuwe onderwijsconcepten”, aldus Eerenberg, "en om lef van partijen om bijvoorbeeld te zorgen voor functievermenging, om geld van het Rijk en om een gebouw dat echt een toekomst heeft. Want je kunt kinderen geen gelijke kansen bieden als schoolgebouwen uit elkaar vallen. Is dat geen mooie opgave voor ontwerpers?”

Na het krachtige pleidooi van gastheer Eerenberg werd deze enerverende dag stijlvol afgesloten door Spoken Word-artiest Teddy Tops. Nadat ze grapte: “Ik weet sinds vandaag dat ik mijn schoolgebouw de schuld kan geven van het niet afmaken van mijn schoolopleiding”, begon haar optreden, waaruit wij ten slotte citeren:

Ik loop van
Transwijk naar Overvecht
Van Lombok naar Lunetten
Van Voordorp naar Vleuten

Wat ik tegenkom is bouw
Aanbouw, verbouw, en buurvrouw
En poëzie op de stenen
De gracht als aorta
Werfkelders als hartkamers

En de jongeren als energie daardoorheen gevlochten
Stromend, dromend van hun Utrecht en hun later
Langs de café’tjes en haar water

Waar mijn buurvrouw praat van Jachie en de Kraant
En Gentrificosie
En mijn Syrische buurman een regenboogvlag hijst

Waar de toekomst in het verleden wordt gehuisd
Waar wordt geluisterd naar wat jong is
En dan bedoel ik niet naar het gebral
Maar naar de voedingsbodem voor die toekomst

En voor een gezonde bodem
Is biodiversiteit nodig
Een goed klimaat
Een gezonde luchtkwaliteit
Dure woorden gebruiken we enkel voor de vorm
Zoals circulair, netcongestie en duurzaamheid
En blijkbaar ook een BENG-norm

Diverse sessies van het Duurzame & Gezonde Scholen Congres worden binnenkort uitgebreid toegelicht in het uitgebreide themanummer Scholenbouw van Stedebouw & Architectuur (verschijnt 8 november). Jouw abonnement kies je hier.

Verslag: Ysbrand Visser
Fotografie: Jesse Wensing