Doorontwikkeling van de lagenbenadering

In het opiniestuk van Edwin Buitelaar en Maarten Hajer (NRC, 16 februari 2021) wordt een pleidooi gehouden voor een ruimtelijke ordening strategie waarbij het klimaat centraal wordt gezet. Terecht wordt hier verwezen naar de ‘lagenbenadering’ die geïntroduceerd werd in de Nota Ruimte uit 2004.

In deze nota werd afstand genomen van de tot dan toe gangbare ‘eigenstandige’ ontwikkeling van landbouw en verstedelijking (occupatie) zonder daarbij uit te gaan of voldoende rekening te houden met onderliggende condities als netwerken en ondergrond. De relatie tussen ondergrond, netwerken en occupatie werd gelegd en deze lagenbenadering werd leidend in de verdere ruimtelijk ordening en ruimtelijke ontwikkeling van Nederland. Deze benadering wordt door Buitelaar&Hajer terecht aangehaald als een nog steeds actuele en verantwoorde manier om tot weloverwogen en doordachte keuzes te komen als het gaat om het inrichten, beheren en gebruiken van de ruimte in Nederland.

Algemeen belang

Het pleidooi van Buitelaar en Hajer is helder: doe dit vooral vanuit milieuperspectief. Ik citeer: “Voeg de klimaatverandering dus toe aan de nationale doelen van de ruimtelijke ordening”. De ordening van de ruimte waar we actief zijn, waar we elkaar ontmoeten, waar we wonen en werken, maar waar ook onze energie opgewekt wordt, ons voedsel geoogst, ons afvalwater omgezet wordt in drinkwater. Ruimte hoog boven ons, om ons heen, maar ook tot grote diepte onder ons. Hier speelt het algemeen belang dat het mogelijk maakt ons als individu te kunnen ontplooien, te ontwikkelen, te zijn.

Veel gehanteerd schema dat de lagenbenadering verbeeldt.

Vele individuele vrijheden zijn enkel mogelijk als collectieve zaken goed en efficiënt geregeld zijn. De gebouwde omgeving in al zijn dimensies is, zoals de naam al zegt, gebouwd. Bestaat dus uit materie, is gemaakt en wordt onderhouden en beheerd. En met name die gebouwde wereld heeft een grote impact op onze aarde. Grondstoffen worden schaars, energie moet schoner, water komt vanuit vier richtingen op ons af (regenpieken-zoute kwel-zeespiegelstijging-rivierenvloed), fijnstof verkort levens, et cetera, et cetera.

Stedelijk metabolisme

De Architecture Biënnale Rotterdam 2014 stond in het teken van ‘Urban by Nature’, waarin de gebouwde omgeving onderzocht is als zijnde een levend systeem. De term ‘Stedelijk metabolisme’ deed zijn intrede en diverse (ontwerp)onderzoeken brachten de stromen van vloeistoffen, gassen, materialen en energie van de stad in beeld. Schokkend was de constatering dat vele stedelijke processen zich op dit moment lineair afspelen in plaats van de in de natuur zo gebruikelijke circulaire manier. Verhelderend en hoopgevend waren de vele inspirerende voorbeelden die aantoonden dat de gebouwde omgeving ook circulair gedacht, gemaakt en beheert kan worden.

De voorwaarde voor die omslag was echter steeds weer dezelfde: dat kan enkel als keuzes veel breder beargumenteerd en onderbouwd worden dan we gewend zijn. Begrippen als holistisch, integraal, synergie en zelfs symbiose doen dan hun intrede. Het begrijpen van de aardse systemen wordt dan van groot belang zodat van deze systemen optimaal gebruik gemaakt kan worden, op ingespeeld kan worden, deze systemen benutten en zelfs verbeteren in plaats van verstoren.

Schema duurzame lagenbenadering.

Natuursystemen

Hoe oriënteert een gebouw zich op de zon? Hoe voorkom je lichtvervuiling in de nacht? Hoe kun je een woonwijk het beste oriënteren om zoveel mogelijk gebruik te kunnen maken van zonenergie? Hoe voorkom je CO2-uitstoot tijdens de bouw? Hoe houd je regenwater langer vast en zorg je voor droge voeten tijdens intensieve regenval? Slechts enkele voorbeelden van dagelijkse vragen en vraagstukken in de praktijk van de ontwerpers van ruimte in Nederland: architecten, infratecten, planologen, stedenbouwkundigen en landschappers.

In de hedendaagse ontwerppraktijk is nauwelijks meer een keuze te maken waarbij natuur of de natuurlijke systemen buiten beschouwing worden gelaten. Doe je dat niet, dan zullen de keuzes van vandaag op termijn, zoals Buitelaar&Hajer terecht aangeven, desastreuze gevolgen hebben. De lagenbenadering is nog steeds actueel en zou, met de huidige inzichten, doorontwikkeld moeten worden naar een ‘duurzame lagenbenadering’ waarbij de laag ondergrond uitgebreid wordt tot ‘natuursystemen’.