Spaarndammerhart legt verbinding tussen heden en verleden

Tekst: Reinoud Schaatsbergen

Op de plek van Spaarndammerhart stond ooit een basisschool uit de jaren 70. Dit verouderde pand voldeed niet meer aan de capaciteitsvraag van de Spaardammerbuurt, waar gedurende de afgelopen decennia een volledige woonwijk aan is toegevoegd. De school verhuisde derhalve naar de Houthavens en liet daarbij een unieke locatie achter voor een nieuwbouwproject. 

Stadsreparatie

De tender voor Spaarndammerhart werd in 2016 gewonnen door een samenwerking tussen Heijmans en KorthTielens architecten in samenwerking met Marcel Lok Architect. Daarbij was de ambitie van gemeente Amsterdam om bijzonder veel aandacht aan de architectuur te besteden omwille van de werelderfgoedstatus van de Spaarndammerbuurt. Vooral de Amsterdamse School-stijl is prevalent in de omgeving, waar het team zich dan ook volop door liet inspireren.

“Er werd voornamelijk naar prijs en duurzaamheid gekeken door de gemeente”, zegt Hans van der Zant, ontwikkelingsmanager bij Heijmans. “Er is geëxperimenteerd met een vaste grondprijs en een vaste optievergoeding, waardoor we ons puur konden richten op de kwaliteit van het plan.” Voor de locatie werd bovendien een woningmix voorgesteld met minstens 30 procent sociale huur. De kwaliteit is daar sterk in terug te zien, legt Mike Korth, eigenaar van KorthTielens architecten, uit: “Deze woningen zijn dubbel zo groot dan wat nu gangbaar is voor sociale huur.” 

Een ander belangrijk onderdeel van de algehele kwaliteit was de eis om het stratenpatroon te herstellen. “De school was gewoon recht over de straat gebouwd, waardoor je twee doodlopende eindes overhield”, vertelt Mike Korth. “Het doel was dus ook om de straat weer in ere te herstellen.”

Echo van het verleden

Het ontwerp is integraal aangepakt, stipt Korth aan. Zo is zijn bureau de samenwerking aangegaan met Marcel Lok, DS Landschapsarchitecten en kunstenaar Martijn Sandberg. Samen droegen zij zorg voor fraaie details en bijzondere vormen in het gebouw. “Eigenlijk zoals dat vroeger ook gebeurde”, aldus Korth. “In de Amsterdamse Schoolperiode werd alles samen en integraal ontworpen, met onder andere ornamentiek in de gevel.” Zo kenmerkt Spaarndammerhart zich met donker baksteen dat onderbroken wordt door messingkleurige kozijnen en springen drie boogvormige poorten in het oog, mede door het reliëf dat erin is toegepast door kunstenaar Sandberg.

Volgens Marcel Lok is het project een hommage aan de Amsterdamse School-gebouwen. “We probeerden hetzelfde te doen, zonder het te kopiëren”, zegt hij. “Het is een gebouw van nu, met een duidelijke echo van het verleden.” Dat is volgens de architect te zien aan de ronde vormen, afgevormde hoeken en de grafisch vormgegeven betonnen huisnummerblokjes.

Straatbeeld

Door het straatbeeld te herstellen is op meerdere plekken – zoals de naam al zegt – een verbinding gelegd met de omgeving. Van der Zant: “In het bestaande bouwblok zat ooit een poort richting Museum Het Schip, een icoon van sociale woningbouw. Wij hebben daar een kleinere poort tegenover gezet, zodat je die verbinding behoudt.” Dit is één van de drie poorten van het project, verwijzend naar het verleden. De overige twee poorten verwijzen juist naar het heden en de toekomst. 

Een duidelijk detail is dat elke verdieping van het gebouw iets naar achteren is geschoven, zodat het straatprofiel meer ruimte krijgt. “Het is een smalle eenrichtingsstraat en het gebouw is iets hoger dan de buren, maar door het trappende volume past het goed in de omgeving”, zegt Korth. Hetzelfde geldt voor de binnenhof: “Daar hebben we met setbacks geprobeerd het maximale uit de bouwenvelop te halen.”

Binnenhof

De binnenhof, ontworpen door DS Landschapsarchitecten, is een gezamenlijke binnentuin met fruitbomen en een tegelvrije zone waar regenwater weg kan stromen. Deze besloten binnenruimte was er bijna niet geweest, vertelt Lok: “De gemeente ging in de tender uit van een pleintje aan de straat. Bij het indienen van ons ontwerp opperden we al om een besloten hof te maken, want die zie je verderop in de buurt ook. Bovendien konden we in dit ontwerp een groter programma realiseren met meer woningen.”

Korth beaamt dit: “Naast dat een binnenhof een fijne manier van stedenbouw is, voeg je zo een intieme plek toe aan een buurt. Het is ook een manier om de achterkanten aan elkaar te koppelen, want de voordeuren van de woningen zitten aan de hof, waardoor hun tuin grenst aan de tuin van de buren. Dat levert een fijn leefmilieu op dat stedenbouwkundig logisch en slim is.”

Nadruk op groen

Het onderhoud van de tuin is in handen gegeven van omwonenden. Zij werkten al tijdens de ontwerpfase in een werkgroep samen met de landschapsarchitect om vorm te geven aan de tuin. “Iedereen zou eerst bijvoorbeeld een terras krijgen van 2,5 meter”, zegt Van der Zant. “Dat vonden ze te klein, dus is samen besloten de terrassen groter te maken, maar wel met behoud van de collectieve tuin. Iedereen omarmde dat idee. De bewoners hebben een stukje privacy en een fantastisch uitzicht op het mooie groen.”

Korth voegt toe dat het uitzicht op een collectieve tuin borgt dat het geheel op lange termijn groen blijft. “Maak je het privé met bijvoorbeeld schuttingen, dan leggen mensen de tuinen vol met tegels en kun je geen water bufferen”, zegt hij. Daar waar wel tegels liggen, zijn deze los gelegd zodat het groen ertussen kan groeien. Met zo’n 150 nestkasten is er bovendien veel aandacht besteed aan de biodiversiteit van de omgeving. Beter nog, zegt Korth: “Er wonen volgens mij meer vogels en vleermuizen dan mensen!”

Duurzaamheid

Alles aan Spaarndammerhart is gericht op het creëren van een fijne leefomgeving. Zo is zoveel mogelijk van de duurzaamheidsoplossingen uit zicht gehouden, waaronder een polderdak en een buffervat in de kelder voor waterberging. De pv-panelen liggen bovendien onzichtbaar op de hoogste daken, die samen met warmtepompen goed zijn voor een EPC van -/- 0,19. Het gebouw is dan weer van baksteen gemaakt, uiteraard vanwege de Amsterdamse School-stijl, maar volgens Lok was dit materiaal juist ook een duurzame keuze. “Baksteen kost energie om te maken, maar als het er eenmaal staat, is het heel duurzaam”, zegt hij. “Dit kan zo 100 jaar blijven bestaan zonder veel onderhoud.”

Samenwerking

Het projectteam blikt terug op een prachtig project, maar prijzen vooral de nauwe samenwerking tussen alle partijen. Samen legden ze in 2016 een ambitieus plan voor aan de gemeente en door de stijgende bouwkosten indertijd was het dikwijls worstelen om de belofte waar te maken. Het resultaat mag er zijn, zegt Van der Zant: “Vergelijk je de artist impressions met de foto’s, dan zie je weinig verschil. Ik vind de foto’s vaak juist mooier!”

Korth voegt zich bij het enthousiasme en stipt aan dat vooral de gezamenlijke ambitie hen dreef: “We hebben vanaf het begin samen een verhaal opgezet en dat heeft goed uitgepakt. Iedereen, tot aan de uitvoerder toe, had op zijn netvlies dat we iets bijzonders moesten waarmaken. Dat is gelukt: alle bijzonderheden die we hadden bedacht, zitten erin. Daar waar we moesten bezuinigen, is dat gedaan op plekken waar het minder zichtbaar is. Kortom: een bijzonder project waar we heel tevreden mee zijn.”

Dit artikel verscheen eerder in het vakblad Stedebouw & Architectuur, thema Renovatie & Herstructurering 2021. 

De hele editie is hier te downloaden.