Stadsontwikkeling is gebaat bij parkinclusief ontwikkelen

Sluijs startte in 2019 met het concept parkinclusief ontwikkelen om een meer overkoepelende blik op de vereniging van mens en natuur te werpen. Aanleiding hiervoor was de vraag vanuit het Nationaal Park Utrechtse Heuvelrug om te onderzoeken hoe het natuurgebied zichzelf financieel staande kon houden. Want, zo stelden ze, ‘de kans dat we krimpen is groter dan dat we groeien’.

“Het sterk houden van de natuur staat onder druk”, aldus Sluijs. “Dan heb ik het niet over de ontwikkeling van meer natuur, maar over beheer en onderhoud van de bestaande natuur. Nu al helemaal, want de hele stad banjert door het park in verband met corona.” Het grootste struikelblok voor het park is dat voor de coronapandemie al jaarlijks een tekort was van 1,5 miljoen euro, laat staan geld voor extra onderhoud dat nodig is voor het snel groeiend aantal bezoekers. Sluijs besloot daarop verder te onderzoeken door uit te zoomen: wat is hier op stedelijk niveau aan de hand?

Nationaal Park Stad

“Het Nationaal Park Utrechtse Heuvelrug is een robuust gebied middenin de provincie Utrecht”, aldus Sluijs. “Dat is niet alleen bos, maar een combinatie van verschillende landschappen waar natuur, erfgoed en recreatie samenkomen.” Menselijke activiteit in het gebied neemt snel toe, ook voor corona al. Het gaat dan niet alleen om mensen die aan de randen van het park wonen, maar ook veel gebruikers uit stedelijk gebied zoals Utrecht en Amersfoort. Dat bracht Sluijs tot een inzicht: “Het besef dat je stad en landschap niet meer kan scheiden zoals we dat ooit deden. Wij leven over die grenzen heen.”

Het Nationaal Park Utrechtse Heuvelrug ten opzichte van het stedelijk gebied. Kaart door Provincie Utrecht.

Mensen zoeken de natuur op om diverse gezondheidsredenen. Tegelijkertijd moeten we ‘zuinig omgaan met onze achtertuin’, aldus Sluijs. De twee sluiten elkaar niet uit als ze ook op het niveau van gebiedsontwikkeling aan elkaar worden gekoppeld. “De behoefte van de stad aan groen, biodiversiteit en klimaatadaptatie lossen we niet alleen in landelijk gebied op, maar moeten we als een geheel gaan benaderen in plaats van op plotniveau.”

Sluijs vergelijkt deze gedachte met het initiatief National Park City, ontstaan in Londen. “Wat nou als we het gehele gebied, inclusief de stad, als nationaal park zien?” is de leidraad, aldus Sluijs. “Die essentie probeer ik hier aan te zwengelen. Dus niet kleine stukjes toewijzen aan ontwikkelaars en bouwers en daar een kring omheen maken, maar groene én blauwe verbindingen (sterker) maken.”

Maatschappelijke noodzaak

Het concept parkinclusief ontwikkelen stelt dus dat elke ontwikkeling in een gebied in verbinding moet staan met een groter (groen)geheel, bijvoorbeeld door doorloopzones of wandelroutes. “We moeten het gebied groter maken, letterlijk”, aldus Sluijs. “Natuurinclusief bouwen is nog te veel ingestoken vanuit het plotniveau. Dat is met goede bedoeling, maar het gedachtegoed moet opgerekt worden. Net zoals dat het gebied – in ons geval was dat het nationaal park – opgerekt moet worden naar de stad.”

Impressie van Maanwijk, een wijk waarin smart, sociaal en natuur gaan samensmelten. Impressie door Heijmans Vastgoed.

Volgens Sluijs klinkt de noodzaak voor deze manier van ontwikkelen sterk vanuit de maatschappij. Sluijs: “Je ziet dat de behoefte vanuit burgers enorm is.” Door hen te ondersteunen, kan een beweging ontstaan waar marktpartijen niet meer omheen kunnen, zegt ze. “In het project Maanwijk van Heijmans zie je zoiets al gebeuren. Ze denken daar nu al na over hoe ze toekomstige bewoners kunnen betrekken, maar ook hoe ze van de voortuinen stukjes park maken. Dan spreken we dus niet meer over een tuin, maar over het groter maken van het omliggende park.” Volgens Sluijs is deze aanpak effectief omdat je niet alleen nadenkt over de oplevering, maar over het gevolg van de ingrepen.

Inrichtingsprincipes

Tezamen met de creatie van het concept parkinclusief ontwikkelen deed Sabine Boukens een afstudeeronderzoek vanuit de provincie Utrecht. Haar onderzoeksvraag: hoe kan parkinclusief ontwikkelen bijdragen aan gezonde verstedelijking in de provincie Utrecht? “De woningbouwontwikkeling lijkt haaks op natuurgebieden te staan”, zegt Boukens, “maar je kan het juist combineren door bij alle ontwikkelingen een stukje groen toe te voegen.”

Boukens nam het Nationaal Park Utrechtse Heuvelrug als casus, waarbij ze een shortlist van ontwikkelingen betrok. Het project Kerckebosch in Zeist – winnaar van de Bouwen + Biodiversiteit award in 2019 – was daar een van. “Ik heb onderzocht wat de overeenkomsten waren in de maatregelen die zijn toegepast om de groenstructuur te verbeteren”, vertelt Boukens. Die vergelijking resulteerde in een negental inrichtingsprincipes.

Sabine Boukens met haar afstudeeronderzoek in Kerckebosch te Zeist. Foto door Provincie Utrecht.

Deze principes variëren van tips om bestaand groen te behouden, scheggen te versterken en tijdens de planvorming verbindingen te leggen met groene corridors en groene ringen. Boukens’ sterkste tip is echter de oproep om continu top of mind te hebben ‘waar het groen komt’. Dat begint bij het benutten van de bestaande landschapsstructuur, bijvoorbeeld door deze door te trekken in het plan en door plant- en boomsoorten te gebruiken die voorkomen in dat landschap. “Kerckebosch was daar echt een mooi voorbeeld in; het werkt er echt.”

Omdenken

Bovenstaande inrichtingsprincipes komen voort uit een onderzoek naar een groenrijke regio. Wat nou als dat groen (of blauw) niet aanwezig is in een project? Sluijs: “Als je het Utrechtse landschap bekijkt, zie je al vier kenmerken, zoals de Heuvelrug zandgronden, de riviergebieden met klei, de polder en veenweide gebieden en het historische stadslandschap. Je kunt de stad ook meenemen in het landschap en uitzoeken welke groenstructuren daarin lopen. Zelfs al is een plangebied versteend kun je inzoomen op het gebied en verbindingen leggen.”

Volgens Sluijs is het vaak ook een kwestie van bewustzijn. Ze stipt bouwprojecten in Overvecht aan. In de eerste plannen werd de verbinding met het nabije landschap niet gemaakt. “Dat besef kwam pas later”, zegt ze. “Dat is toch maf? Zo ver zijn we dus nog niet.” Volgens Sluijs en Boukens kan deze gedachte achter parkinclusief ontwikkelen alleen maar uit de gemeenten en ontwikkelaars komen. Maar, zegt Sluijs: “Daar moet iets aan vooraf gaan: het debat over omdenken.”

De wijk Kerckebosch in Zeist, een ontwikkeling waarin de groenstructuur uitstekend werd verbonden met de wijkontwikkeling. Foto door Martine Sluijs.

Dit debat kan alleen op gang komen door de mogelijkheden te laten zien. Daarvoor zijn ontwerpers aan zet. “Open het debat door dit soort voorstellen te doen, artikelen te schrijven en met visionaire voorstellen te komen”, aldus Sluijs. “Wacht niet tot een marktpartij met een opdracht komt, want die zijn dan al afgedaald naar onderhandelingen, maar ga met ontwikkelaars en stedenbouwkundigen het gesprek aan. Alleen dan zorgen we ervoor dat dit in de uitvraag van gemeente terechtkomt.”