‘Het gebouw moet de gebruikers en de school dienen’

“Als je een gebouw neerzet dat niet goed past bij hoe de school onderwijs wil geven, of daar in de toekomst niet goed bij aansluit, dan is dat gebouw hooguit een mooi hoopje stenen. Een gebouw is dus niet zo maar een gebouw. Het gebouw moet de gebruikers en de school dienen. De gebruikers moeten goed onderwijs kunnen geven en krijgen, en dat voor een zo lang mogelijke periode. Zodat je niet over tien jaar anders onderwijs wilt gaan geven, terwijl dat dan niet meer past bij en in het gebouw. Het gebouw moet dus juist de gebruikers faciliteren.

Strenge gangen

Iedereen kent wel die traditionele klaslokalen van zeven bij zeven meter met een gang ertussen. Dat was vroeger, terwijl men nu ook veel buiten de klas werkt. Soms zijn er al geen klaslokalen meer. Dan moet je het gebouw helemaal opengooien, met allerlei faciliteiten eromheen waar je instructie kunt geven of waar je zelfstandig of samen kunt werken. Dat is echter lastig te realiseren in een heel klassiek schoolgebouw met van die strenge gangen en met muren die je bijna niet kunt opbreken. Het is dus zaak om gebouwen te ontwikkelen die eigenlijk niet slechts één onderwijsconcept dienen. Want de organisatie verandert meestal sneller dan een gebouw. Gebouwen moeten juist flexibel zijn en verschillende vormen van ruimtegebruik kunnen faciliteren.

Dat alles heeft een enorme invloed op het Programma van Eisen. Vervolgens moet je architecten prikkelen om daarover mee te denken. Er zijn architecten die erg gericht zijn op het uiterlijk en die vooral iets moois willen neerzetten, met hun handtekening. Maar je hebt ook architecten die juist heel erg met die gebruikers bezig zijn. Die ‘binnen’ beginnen en eerst echt willen voelen wat de gebruikers gaan doen in dat gebouw. En dan bedenken wat er nodig is en de mooie buitenkant tekenen. Maar ook dat mooie schilletje eromheen moet je in de toekomst nog wel kunnen veranderen.

Flexibiliteit

Lang niet alle activiteiten gebeuren tegenwoordig in het klaslokaal. Daarom is er meer diversiteit aan ruimtes nodig. Denk bijvoorbeeld aan meer bewegen. Daarbij horen grotere ruimtes, maar wel met de mogelijkheid om je af te zonderen. Ik ken echter ook voorbeelden van gebouwen waarin ze alles hebben opengegooid en er later toch weer wanden tussen moeten komen. Want het is te rumoerig, of de kinderen raken overprikkeld. Veel kinderen kampen tegenwoordig met overprikkelbaarheid en met te veel open ruimtes krijg je dat probleem in het kwadraat. Daarbij moet ook nog de akoestiek goed zijn. Dat is van tevoren bijna niet goed te bedenken, hoor ik vaker. En het is heel lastig om dat echt goed in te regelen, zodat er vaker na afloop nog maatregelen worden toegevoegd.

Het gebouw moet dus niet alleen maar open zijn. De flexibiliteit in de indeling en ook in de installaties is belangrijk. Een wandje veranderen is vaak nog wel mogelijk, maar installaties wijzigen en opnieuw inregelen is een veel groter probleem. Daarover moet ook een installateur vooraf goed nadenken en vervolgens die installatie zo flexibel mogelijk ontwerpen. Het is verder belangrijk om niet te veel installaties toe te passen en om het gebouw ‘het werk’ te laten doen. Zodat er al op natuurlijke wijze een prettig klimaat is. Dan heb je het dus niet over mooie, glazen pandjes, waardoorheen volop zon binnenkomt en waarin het uiteindelijk veel te warm wordt. Want als je alles met installaties wilt oplossen en op langere termijn verschillende zaken wilt veranderen, heb je een probleem.

Voorbeelden

Veel opdrachtgevers hebben dat alles nog nooit aan de hand gehad. Ze hebben dan van ons vooral veel voorbeelden nodig, zodat ze keuzes kunnen maken. Die voorbeelden gaan uit van het gebruik, de onderwijsvisie en van de activiteiten die ze gaan doen. Vervolgens laten wij zien wat dat betekent voor de materialisatie, het lesprogramma, de bouwcontracten, de uitvoering of het onderhoud daarna. Daarbij scheelt het wel dat wij alleen scholen ‘doen’ en daarin gespecialiseerd zijn. Wij kunnen de betrokkenen goed prikkelen, waarna er op basis daarvan een soort van vlekkenplan ontstaat. En daarmee ontwerpt de architect een ruimte of gebouw.

Wil je eerst nog afwegen om een ouder pand te hergebruiken, dan moet je altijd een goed haalbaarheidsonderzoek doen. Wat kun je nog met het gebouw en hoe flexibel is het? Is het aanpasbaar aan de eisen van tegenwoordig? Dat oordeel wisselt heel erg en ligt aan het gebouw. Bij monumentale scholen is dat nog lastiger, zeker als het beschermde monumenten zijn. Vaak is hergebruik dan onmogelijk, maar soms kun je met bepaalde toevoegingen wel iets doen. Het is financieel ook lastiger om die gebouwen geschikt te maken voor hergebruik.

We komen nu steeds vaker ‘multifunctioneel ruimtegebruik’ en integrale kindcentra met kinderopvang tegen. Wij staan daarin vooral de schoolbesturen bij, zodat hun aandeel goed geregeld wordt. Het meest ingewikkelde van die multifunctionele accommodaties is hoe je het beheer goed inregelt. Wij verzorgen bijvoorbeeld ook inkoop, maar wie bestelt wat? Hoe zit de verdeelsleutel in elkaar? Daarmee moet je al voor de bouw rekening houden. Neem vervolgens de energie; daarvoor heb je met verschillende gebruikers aparte meters nodig. Dat moet wel geregeld zijn, anders wordt het afrekenen heel lastig.

Energiezuinig en duurzaam

Het monitoren van het energieverbruik ligt vaak bij een installateur of andere partij, maar wij kunnen wel vaak inloggen op die monitors. Het verbruik zelf is ook een ding. Als je ziet dat het energieverbruik veel hoger is dan je op bepaalde momenten verwacht, moet je daar achter zien te komen en die school daarop aanspreken. Je kunt dat van te voren heel mooi bedenken en een school heel energiezuinig bouwen.  Als ze echter in de pauze de deur helemaal openzetten en alle energie eruit gaat, kun je weer opnieuw beginnen. Soms moet dus ook het gedrag worden aangepast. Dat vraagt enige sturing en dat wordt steeds interessanter, want de kosten stijgen de pan uit. Die aspecten, dus het gedrag en de sturing, moet je daarom al in het ontwerpproces meenemen. Houd er daarbij rekening mee dat een directeur die meewerkt aan de ontwikkeling van een gebouw er over tien jaar misschien niet meer is.

Als je het hebt over een gezonde school of een duurzame school, heb je het verder ook over het scheiden van afval. Dat gaat dus niet over het gebouw zelf. Zo besteden wij veel aandacht aan het onnodig verspillen van papier. Wat met printen nog weleens gebeurt. Ondanks de digitalisering zijn veel scholen eerder meer dan minder gaan printen. Daarmee zijn leveranciers wel bezig, zodat je minder snel dingen uitprint. Je kunt ook gewoon een document projecteren op een scherm in plaats van dat het allemaal in een papieren boekje terechtkomt. Of je maakt de aantekeningen op een scherm en slaat ze dan op. Ook kun je denken aan beveiligd printen, waarbij je eerst een code intikt, voordat de print er daadwerkelijk uitkomt. Dan doe je dat alleen maar als je die ook echt wilt hebben. Wij zien echter het volume aan papier nog steeds niet teruggaan.

Mooi gebouw

Het blijft verder wel lastig om tegen aanvaardbare kosten voor een gezond binnenklimaat te zorgen. Het is nog een wankel evenwicht. Als je bijvoorbeeld wilt profiteren van natuurlijke ventilatie, dan moet het gebouw daar ook echt helemaal voor geëngineerd zijn. Dat sluit echter wel aan op ons advies om zo min mogelijk installaties toe te passen en het gebouw zijn werk te laten doen.
Het is ten slotte wat ons betreft belangrijk dat je gebouwen ontwikkelt die fijn zijn om te verblijven. En die ook goed schoongemaakt en schoon gehouden kunnen worden. Waar goed rekening is gehouden met de werkruimten, en waar je spullen goed kunt opruimen, zodat die niet overal in de gangen staan. Zo staat er niet alleen een mooi gebouw, maar ook een gebouw dat mooi gehouden kan worden.”

Hoe Anculus zelf in de praktijk invulling geeft aan het ontwikkelen, bouwen en beheren van schoolgebouwen ontdek je tijdens het aanstaande Duurzame & Gezonde Scholen Congres op 11 oktober in Utrecht. Anculus verzorgt die dag de presentaties:
Van kennismaking tot actie: jouw route naar duurzame scholen
De duurzame renovatie van een binnenstedelijke MFA
Bekijk hier het complete programma, de sprekers of meld je meteen aan.

Tekst: Ysbrand Visser
Beeld: Anculus