Rotterdam restaureert wereldberoemd volkshuisvestingsmonument

Met een ingrijpende restauratie en vernieuwing, die twee jaar duurde en ca. 30 miljoen euro kostte, heeft Woonstad Rotterdam, trotse eigenaar van dit gebouw, dit wereldberoemde monument in oude luister hersteld, terwijl de 154 woningen voldoen aan de modernste eisen op het gebied van wooncomfort en energieprestatie.

Negentig jaar

Het complex dat in 1985 de status van Rijksmonument kreeg, bestaat dit jaar precies negentig jaar. Na eerdere renovaties besloot Woonstad Rotterdam in 2006 tot een grootscheepse restauratie. Aan de restauratie ging een visieprijsvraag vooraf die onder het motto ‘Monument Justus’ werd gewonnen door Molenaar & Co architecten en Hebly Theunissen architecten. Voor de ruimtelijke herinrichting van de binnenterreinen tekende Michael van Gessel landschapsarchitect; het uitgekiende energieconcept is van W/E adviseurs. De werkzaamheden van aannemer Jurriëns Bouw startten in september 2010. Restauratie en vernieuwing werden begeleid door het bureau monumenten Rotterdam en de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed.

Revolutionair experiment

Architect Michiel Brinkman, die in 1918 van de Gemeentelijke Woningdienst de opdracht kreeg om 264 gestapelde arbeiderswoningen te ontwerpen op een terrein van nauwelijks één hectare, voorzag zijn ontwerp van een aantal destijds revolutionaire gemeenschappelijke voorzieningen. Zo stond in het midden van het woonblok een bad- en washuis, waren er twee goederenliften en had elke woning één radiator van de centrale verwarming en een stortkoker voor keukenafval. Op het binnenterrein lagen plantsoenen en moestuinen. Maar het meest in het oog sprong toch de opgetilde woonstraat, waardoor iedere bewoner een voordeur aan de openbare weg had. Brinkman zag zijn ontwerp zelf als een architectonisch- en stedenbouwkundig experiment.

Vier lagen en plat dak

In september 1922 werd het complex voor de eerste keer opgeleverd, toen fonkelnieuw en hypermodern. Het uit gele IJsselsteen en roodbruine baksteen opgetrokken woonblok heeft vier lagen en een plat dak. De voordeuren van de woningen liggen aan het groene binnenterrein en niet, zoals gebruikelijk, aan de omliggende straten, waardoor het woonblok de intieme sfeer heeft van een dorpje in de stad. Het wooncomplex werd een voorbeeld voor sociale woningbouw in heel Europa.

In de jaren tachtig van de vorige eeuw is het complex voor de eerste maal ingrijpend gerenoveerd. De oorspronkelijke 264 kleine woningen (50m2) werden toentertijd samengevoegd tot 164 ruimere appartementen. De luchtstraat werd integraal vernieuwd, de trappenhuizen totaal vernieuwd en de aangetaste gele gevels aan het binnenterrein wit geverfd. Ondanks deze ingrepen voldeed het gebouw al snel niet meer aan de moderne wooneisen en raakte het in verval.

Uitgangspunt

Uitgangspunt was het herstellen en terugbrengen van het gebouw in zijn oorspronkelijke waarde, gecombineerd met optimaal wooncomfort en energieprestatie. Dit uitgangspunt houdt ondermeer in dat de gevels na zorgvuldig gevel- en kleuronderzoek en reiniging in de originele staat zijn teruggebracht. De aluminium kozijnen zijn vervangen door ingenieuze houten reconstructies van de oorspronkelijke kozijnen, inclusief roedeverdeling, moderne schuiframen en verdekte CO2 gestuurde ventilatieroosters. Een aantal trappenhuizen zijn in oude luister hersteld. Het interieur van deze trappenhuizen met hun wanden van schoonmetselwerk plaatst de bezoeker terug in de tijd. De andere trappenhuizen daarentegen zijn transparant en licht en ademen juist de sfeer van nu. Het huidige woningontwerp is gebaseerd op de oorspronkelijke opzet van Michiel Brinkman, met keuken, (klap)trap en aan de hofkant  een maximaal vrij indeelbaar gebied.

De woningen zijn hoogwaardig geïsoleerd. Verwarming én koeling gebeurt door een centrale installatie voor warmte- en koudeopslag (WKO) die onder het voormalige badhuis is geïnstalleerd, op de plek van de oude stookkelder.

Rijke variatie van 154 woningen

Het Justus van Effencomplex bestaat na deze restauratie uit een rijke variatie van 154 woningen. Het  woonoppervlakte varieert van 50m2 voor starters tot ruim 200m2 voor thuiswerkers. Een verticale samenvoeging over vier lagen levert spectaculaire grote woningen op. Bewoners kijken aan de ene kant uit op de stedelijke omgeving van Spangen en aan de galerijkant op de binnenhoven. Op de plek waar ooit tuinen en plantsoenen lagen, bevinden zich nu opgetilde gazons met bomen voor gemeenschappelijk gebruik. De woningen hebben een privéstoep die geleidelijk overgaat in het openbare wandelpad.

Meer weten over restauratie van volkshuisvestingmonumenten? Lees Stedebouw & Architectuur themanummer Renovatie & Herstructurering met een artikel over Rietveld renovatie in Wenen (Werkbundsiedlung) . De editie is hier te bestellen.