‘Het schoolgebouw is niet alleen van een gemeente’

“Niets doen is geen optie”, zo trapte dagvoorzitter Marco van Zandwijk (Ruimte-OK) het event af. Want er is veel te doen in onderwijshuisvesting, van energie en klimaat tot ventilatie en financiering. Hoe temmen we dit monster? Volgens Van Zandwijk moeten we de opgave als kans zien om aan de slag te gaan. “Integraal denken, handelen én werken”, zegt hij, maar ook: “Spieken mag! We hebben alle informatie en kennis, dat is verankerd in ons doen en laten. Laten we dus vooral een kijkje nemen in elkaars keuken.”

Waken voor goed onderwijs

De Verbindingsdag Gezonde Scholen schotelde een scala aan inspirerende keynotes en parallelsessie voor. Centraal stond telkens de noodzaak om de opgave inzichtelijk te krijgen. Oftewel: meten = weten. “Het onderwijs verandert, kinderen veranderen, het klimaat verandert. Kijk goed naar wat er gebeurt, wat de behoefte is, en bedenk daar een oplossing voor”, aldus Jürgen van Hulst (Saint-Gobain Projects) in zijn keynote. “We moeten ervoor waken dat de nevenfuncties van het schoolgebouw – ventilatie, energievoorziening, etc. – niet gaan afleiden van het hoofddoel: het geven van onderwijs.”

Samen met architecten, schoolbesturen en diverse ondernemingen deed Saint-Gobain Projects onderzoek naar hoe je het ideale schoolgebouw realiseert. Dat begint bij het gebouw, de materialen en de omgevingen, maar niet minder belangrijk is hoe het gebouw wordt gebruikt en hoe die wordt onderhouden. Integraliteit is hier het sleutelwoord. “Vraag niet uit op details, maar op onderwijsvisie en duurzaamheidsambitie. Dán ben je bezig met onderwijsverbetering, waar zowel het lesgeven als het lesnemen comfortabel is.” Lees meer over Saint-Gobains onderzoek in het verslag op Duurzaam Gebouwd.

Maatschappelijke businesscase

Chantal Broekhuis, onderwijswethouder van de gemeente Utrechtse Heuvelrug, onderschrijft het belang van een goede visie om niet het kind uit het oog te verliezen. “Wist je dat we meer investeren in de groei van tomaten dan in de groei van kinderen?” waren haar scherpe woorden. Ze stipte aan dat er grote problemen spelen in jeugdzorg, in de kwaliteit van leesvaardigheid, in het gebrek aan groene schoolpleinen en de noodzaak van goede ventilatie. “Staan we daar wel goed bij stil?”

“Het schoolgebouw is een strategisch en maatschappelijk goed”, aldus Broekhuis. “Thema’s als beweging, sociale interactie, veiligheid en duurzaamheid worden steeds belangrijker voor kinderen, maar ook betrokken buurtbewoners komen er samen. Het schoolgebouw is niet alleen van een gemeente of schoolbestuur. Dat moeten we durven erkennen om de verbinding te kunnen leggen. Mijn oproep aan iedereen: creëer een maatschappelijke businesscase. Focus je niet alleen op stenen of geld, kijk ook naar andere bouwstenen. Alleen dan kunnen we gezonde onderwijshuisvesting mogelijk maken.”

Meer over Broekhuis’ visie op onderwijshuisvesting lees je in de meest recente editie van Stedebouw & Architectuur, thema Scholenbouw. Download de editie nu in onze digitale bibliotheek (gratis tot eind dit jaar!).

Opdrachtgeverschap

Deelnemers van de Verbindingsdag konden zich in de parallelsessies onder andere tegoed doen aan diverse architectenpresentaties. Zoals die van Sander Ros (RoosRos architecten), die op ‘metaniveau wil bijdragen aan het beperken van de uitputting van onze aarde’. Hij toonde aan hoe zijn bureau dat inpast op gebied van scholenbouw. “Scholen zijn vaak helemaal dichtgemaakt, maar het moet juist lekker kunnen waaien in een gebouw”, aldus Ros. “De meest gezonde school? Die gaat terug naar de natuur, met buitenles en natuurlijke materialen.”

Ros gaat in zijn schoolontwerpen altijd een stapje verder, bijvoorbeeld door de ‘conventie van leerpleinen en lokalen’ te doorbreken. Of, in het geval van MFA de Boezem & Co, het schoolgebouw zo circulair mogelijk te bouwen. “Het meest duurzame bouwen, is weigeren om te bouwen”, stelt de architect. “Wat je echt moet maken, maak dat zo klein mogelijk. Dan zet je een grote stap op de ladder van circulariteit.” Ook de uitvraag speelt hier een belangrijke rol in. Ros: “Hoe kom je tot betaalbare en duurzame scholenbouw? Met name door opdrachtgeverschap, een goede uitvraag te stellen waarin wordt gescoord op innovatie, in plaats van op de prijs of een leuk plaatje.”

Genius loci

Er is natuurlijk meer dan nieuwbouw. Dat bewees onder andere Dorte Kristensen (atelier PRO), die het ontwerp van de gerenoveerde Lumion Amsterdam presenteerde. “Architectuur heeft alles te maken met de plek waar je bouwt”, aldus Kristensen. Die ruimte speelt een grote rol in het onderwijs, die ‘in beweging is en in beweging blijft’. “Onderwijs is meer dan alleen een wisselwerking tussen leraar en leerling. Het is een lessituatie waarin je instructies geeft, maar ook een verdiepingsslag maakt, in je eentje of door samenwerking. Dit vraagt van een gebouw dat het meer is dan een verzameling klaslokalen.”

Het Lumion Amsterdam is een gebouw ‘in de geest van Le Corbusier’, aldus Kristensen. “Met die ‘oude dame’ konden we met vrij weinig ingrepen een moderne les- en leefomgeving maken.” Zo is een nieuw gedeelte aan het oude gekoppeld via een imposante entreehal, maar is een oud trappenhuis bewaard gebleven. “Het wonderlijke is dat dit een heel traditionele school was, dichtgetimmerd met klaslokalen en gangen. Door de constructieprincipe van destijds, de béton brut, konden we die met weinig moeite omvormen tot een divers leerlandschap. Dat is ook gewoon heel duurzaam.”

Sectorale routekaart gelanceerd

De Verbindingsdag Gezonde Scholen sloot af met twee keynotes. In de eerste presenteerde Tanja van Nes (PO-raad) de Sectorale routekaart voor verduurzaming van schoolgebouwen, een product van de PO-raad, VO-raad en de VNG. De routekaart maakt inzichtelijk wat een gebouw duurzaam maakt, wat verder gaat dan het Klimaatakkoord. “Het is een bredere doelstelling: een gebouw is pas duurzaam als hij functioneel is, gezond, ondersteunend aan de onderwijskundige visie, betaalbaar, toegankelijk en inclusief,” aldus Van Nes.

De routekaart moet vooral de split incentive tussen gemeenten en schoolbesturen verhelpen. Want: “Nu is het vaak staren naar elkaars portemonnee, die beide niet gevuld zijn”, aldus Van Nes. Een van de oplossingen is een gezamenlijk voorstel tot een wetswijziging om het integraal huisvestingsplan (IHP) verplicht te maken, alsook het meerjarenonderhoudsplan. En bovendien: “Deel wat werkt, want er gaat ook veel goed.” De sectorale routekaart is hier in te zien.

De leerling als architect

Thomas Bögl (LIAG architecten) sloot de Verbindingsdag Gezonde Scholen af met een duidelijke oproep: bouw voor het geluk. Bögl: “Een mens maakt de grootste ontwikkelingen mee tussen de levensjaren 0 en 20. Dan moeten we daar de beste uitgangspunten voor creëren en dat is niet alleen door energiebesparing en ventilatie.” LIAG kijkt daarvoor veel naar andere sectoren: hoe pakken zij dat op? Dat bracht Bögl onder andere bij onderzoek dat uitwijst dat je beter presteert in een natuurlijke omgeving, een ontwerpprincipe dat we ook terugzien bij architect Daan Bruggink.

Belangrijker nog, aldus Bögl, is dat we luisteren naar de gebruiker. Dat is gebeurd bij het Lyceum Schravenlant in Schiedam. “Daar zaten leerlingen zelfs in de selectiecommissie”, zegt Bögl. “Ze hebben over alles nagedacht, van schoonmaak tot voeding, en dat hebben wij vertaald naar het ontwerp.” Zo zie je in het lyceum veel lucht en licht, maar ook hout en groen. Een blikvanger is de entreehal, waar de balustrade is uitgevoerd als werkplek zodat leerlingen uitzicht hebben op de hal. “Dat verhoogt de sociale veiligheid, die ook daadwerkelijk aantoonbaar is verlaagd in vergelijking met de situatie in hun oude schoolgebouw.”

Volgens Bögl creëert de focus op de gebruiker een focus op geluk: “Als leerlingen trots zijn op hun omgeving, gaan ze daar ook zorgvuldig mee om. Als de omgeving leerlingen stimuleert om deel te nemen, voelen ze zich betrokken.” De architect raadt iedereen aan gebruikers niet in een hokje te zeten, maar ze medeverantwoordelijk te maken. “Techniek, ventilatie, temperatuur; het is allemaal nodig, maar belangrijker nog zijn beweging, biofilische materialen en inclusieve modellen. Dan komen we bij de architectuur van geluk.”

Slechts een startpunt

Dagvoorzitter Van Zandwijk sloot de dag af met de belangrijkste tips die de revue passeerden: “Weet wat je doet. Leer dat spieken mag, dat we er niet alleen voor staan. Of je nou aan aanbodkant of de schoolkant staat, we staan met de voeten in het klei. Dus deel wat werkt, want we staan voor een grote opgave.”

De Verbindingsdag Gezonde Scholen werd georganiseerd door Stedebouw & Architectuur in samenwerking met kenniscentrum Ruimte-OK en Duurzaam Gebouwd. Samen beschouwen we deze kennismiddag niet als een eindpunt, maar een startpunt van een reis naar gezondere scholen. Die reist vervolgt met de Duurzaam Gebouwd Expeditie Scholen. Dus ben of ken jij een schoolbestuurder die met experts dé gezonde school van Nederland wil maken? Pak dan samen met ons de handschoen op en meld je aan!